तणनाशक : सविस्तर मार्गदर्शन 2024-25

प्रस्तावना:

कृषी हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा प्रमुख आधार असून, शेतकऱ्यांना शेतात पिकांचे चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी विविध साधने व तंत्रज्ञान वापरावे लागते. यापैकी तणनाशक एक महत्त्वाचे साधन आहे. तणनाशकांचा वापर पिकांचे उत्पादन वाढवण्यासाठी केला जातो, कारण ते शेतात उगवलेल्या तणांचा नाश करतात. तण हे पीकांचे पोषण हरवून घेतात आणि उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात घट येते. म्हणूनच तणांचे व्यवस्थापन करणे अत्यावश्यक आहे. तणनाशक हे एक रासायनिक साधन आहे जे तणांचा नाश करते आणि पिकांची वाढ सुलभ करते.

या लेखात आपण तणनाशकांची माहिती, त्यांचे प्रकार, वापर, कोणत्या पिकांसाठी व कोणत्या ऋतूत तणनाशक उपयुक्त असतात, याबद्दल सविस्तर चर्चा करू. त्याचप्रमाणे “मिरा 71”, “राउंडअप”, “ओडिसी”, “अमोरा”, “स्वीप पावर”, “टरगा सुपर”, “सेम्प्रा”, “शकेद” या तणनाशकांबद्दल विशेष माहिती दिली जाईल.

---

तणनाशक (herbicide) म्हणजे काय?

तणनाशक म्हणजे अशी रसायने जी तणांचा नाश करतात किंवा त्यांच्या वाढीस प्रतिबंध करतात. तण हे शेतीत उगवलेले अनावश्यक गवत किंवा वनस्पती असतात, जे पिकांच्या पोषण द्रव्यांचा वापर करतात. तणनाशकांचा वापर शेतात तणांची समस्या सोडवण्यासाठी केला जातो, ज्यामुळे पिकांचे उत्पादन वाढवणे शक्य होते.

तणनाशकांचे कार्य कसे चालते?

तणनाशकांचा वापर केल्यावर ते तणांच्या पानांतून किंवा मुळांमधून शरीरात प्रवेश करतात आणि तणांची वाढ थांबवतात. काही तणनाशके पानांतून तणाच्या शरीरात जातात तर काही मुळांद्वारे प्रवेश करतात आणि तणाच्या आंतरिक प्रक्रिया बंद करतात.

---

तणनाशकांचे प्रकार

तणनाशकांची तीन प्रमुख प्रकारात विभागणी केली जाते:

१. निवडक तणनाशक (Selective Herbicides):

या प्रकारातील तणनाशके फक्त विशिष्ट तणांना लक्ष्य करतात आणि त्यांचा नाश करतात, पण पिकांना किंवा इतर वनस्पतींना हानी पोहोचवत नाहीत. शेतातील पिकांच्या जोडीला उगवणाऱ्या तणांचा नाश करण्यासाठी ही तणनाशके वापरली जातात.

२. अननिवडक तणनाशक (Non-Selective Herbicides):

या तणनाशकांचा प्रभाव सर्व वनस्पतींवर असतो. त्यामुळे त्यांचा वापर शेतातील संपूर्ण तण नष्ट करण्यासाठी केला जातो. पिकांचे नुकसान होऊ नये म्हणून या तणनाशकांचा वापर खूप काळजीपूर्वक करावा लागतो.

३. संपर्क तणनाशक (Contact Herbicides):

ही तणनाशके तणांच्या संपर्कात येताच त्यांचा नाश करतात. मात्र, ती फक्त संपर्कात आलेल्या भागावरच प्रभाव दाखवतात, त्यामुळे तणाची पुन्हा वाढ होऊ शकते.

४. व्यवस्थापित तणनाशक (Systemic Herbicides):

या तणनाशकांचा प्रभाव तणांच्या पानांतून आत प्रवेश करतो आणि संपूर्ण वनस्पतीवर प्रभाव टाकतो. ही तणनाशके तणांची मूळ नष्ट करतात, ज्यामुळे तण पुन्हा उगवत नाहीत.

---

तणनाशकांची यादी व त्यांचा वापर

तणनाशकांची अनेक नावे आणि ब्रँड बाजारात उपलब्ध आहेत. काही प्रमुख तणनाशकांची यादी खाली दिली आहे:

तणनाशकाचे नाव	वापर	किंमत (अंदाजे)
मिरा 71	निवडक तणनाशक, गहू आणि धान्यासाठी उपयुक्त	₹600 प्रति लिटर
राउंडअप	अननिवडक तणनाशक, विविध पिकांसाठी उपयुक्त	₹500 प्रति लिटर
ओडिसी	निवडक तणनाशक, सोयाबीनसाठी उपयुक्त	₹700 प्रति लिटर
अमोरा	धान्य आणि गहूसाठी उपयुक्त	₹650 प्रति लिटर
स्वीप पावर	अननिवडक तणनाशक, बहुतेक तणांसाठी उपयुक्त	₹750 प्रति लिटर
टरगा सुपर	गवत तणांसाठी उपयुक्त	₹600 प्रति लिटर
सेम्प्रा	ऊस व गहूसाठी उपयुक्त	₹800 प्रति लिटर
शकेद	अननिवडक तणनाशक, कापूस व सोयाबीनसाठी	₹550 प्रति लिटर

---

प्रमुख तणनाशकांची सविस्तर माहिती

१. मिरा 71 तणनाशक

मिरा 71 हे निवडक तणनाशक आहे, जे विशेषत: गहू, धान्य पिकांमध्ये वापरले जाते. हे तणांच्या फक्त विशिष्ट प्रकारांचा नाश करते आणि पिकांना नुकसान पोहोचवत नाही. मिरा 71 चा वापर करून शेतकरी तणांची समस्या सोडवू शकतात आणि पिकांचे उत्पादन वाढवू शकतात.

२. राउंडअप तणनाशक

राउंडअप हे एक अननिवडक तणनाशक आहे. हे तणनाशक विविध पिकांसाठी उपयुक्त आहे. राउंडअपचा वापर करून शेतात संपूर्ण तणांचा नाश केला जातो. हे तणनाशक सर्व प्रकारच्या वनस्पतींवर प्रभाव टाकते, त्यामुळे त्याचा वापर अत्यंत काळजीपूर्वक करावा.

३. ओडिसी तणनाशक

ओडिसी हे निवडक तणनाशक असून सोयाबीन पिकांमध्ये याचा उपयोग केला जातो. हे तणांच्या फक्त विशिष्ट जातींवर कार्य करते, ज्यामुळे सोयाबीनच्या पिकाचे उत्पादन वाढवण्यासाठी याचा वापर केला जातो.

४. अमोरा तणनाशक

अमोरा हे गहू आणि धान्य पिकांमध्ये वापरले जाणारे निवडक तणनाशक आहे. यामुळे तणांच्या विशिष्ट प्रकारांचा नाश होतो आणि पिकांच्या जोडीला त्यांचे संरक्षण होते.

५. स्वीप पावर तणनाशक

स्वीप पावर हे एक शक्तिशाली अननिवडक तणनाशक आहे. हे तणनाशक वापरल्यावर शेतात उगवलेले सर्व तण नष्ट होतात. स्वीप पावर तणनाशक बहुतेक सर्व प्रकारच्या तणांवर प्रभावी आहे, त्यामुळे हे मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. याचा वापर करताना शेतकऱ्यांनी अत्यंत काळजी घ्यावी, कारण हे पिकांनाही हानी पोहोचवू शकते.

६. टरगा सुपर तणनाशक

टरगा सुपर हे गवत तणांवर विशेष प्रभावी तणनाशक आहे. याचा वापर प्रामुख्याने गहू आणि भाजीपाला पिकांमध्ये केला जातो. टरगा सुपर तणनाशकाच्या वापरामुळे गवत तणांचा नाश होतो, त्यामुळे पिकांचे पोषण उत्तम प्रकारे होते आणि त्यांची वाढ चांगली होते.

७. सेम्प्रा तणनाशक

सेम्प्रा हे ऊस आणि गहू यांसारख्या पिकांमध्ये वापरले जाणारे एक प्रभावी निवडक तणनाशक आहे. हे तणनाशक तणांच्या पानांतून आत प्रवेश करून त्यांची वाढ थांबवते आणि नंतर त्यांचा नाश करते. सेम्प्रा तणनाशकाचा वापर शेतकऱ्यांना पिकांच्या जोडीला उगवलेल्या तणांच्या समस्येवर उपाय म्हणून करण्यात येतो.

८. शकेद तणनाशक

शकेद हे एक अननिवडक तणनाशक आहे जे कापूस, सोयाबीन आणि इतर पिकांमध्ये वापरले जाते. हे सर्व प्रकारच्या तणांचा नाश करते, त्यामुळे पिकांचे संरक्षण होते. शकेद तणनाशकाचा वापर केल्यानंतर तणांच्या समस्येचे पूर्णपणे निराकरण होते.

---

५. तणनाशकांचा वापर कसा करावा?

तणनाशक वापरण्याची पद्धत:

तणनाशक वापरताना खालील गोष्टींची काळजी घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे:

समयोजित पातळीसाठी तणनाशक वापरणे: तणनाशकाच्या वापराची योग्य मात्रा ठरवणे अत्यावश्यक आहे. प्रत्येक तणनाशकाची वेगवेगळी पातळी असते, आणि ते अधिक किंवा कमी वापरल्याने तणाचा नाश कमी होऊ शकतो किंवा पिकांचे नुकसान होऊ शकते.

फवारणीच्या आधी तयारी: तणनाशकाच्या फवारणीपूर्वी पाण्याचा योग्य प्रमाणात वापर करून तणनाशक तयार केले पाहिजे. तणनाशक पाण्यात मिसळताना कोणतेही प्रमाण सोडून चालणार नाही, अन्यथा पिकांवर किंवा पर्यावरणावर त्याचा परिणाम होऊ शकतो.

हवामानावर लक्ष ठेवणे: तणनाशक फवारताना हवामानाचा विचार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. फवारणीसाठी सर्वोत्तम वेळ शांत आणि वारा नसलेल्या दिवसांचा असतो. पाऊस किंवा तीव्र वारा असताना फवारणी टाळावी.

सुरक्षा साधने वापरणे: तणनाशक वापरताना हातमोजे, मास्क आणि सुरक्षात्मक कपडे घालणे अत्यंत आवश्यक आहे. तणनाशकाच्या फवारणी दरम्यान त्वचेवर किंवा डोयांवर तणनाशकांचा थेट संपर्क येऊ नये यासाठी सुरक्षा साधनांचा वापर करणे अत्यावश्यक आहे. तणनाशक त्वचेला किंवा डोळ्यांना लागू नये म्हणून काळजी घ्यावी, तसेच फवारणी करताना मास्क घालून तणनाशकांचा श्वासावाटे प्रवेश होण्यापासून बचाव करावा.

तणनाशक फवारणीनंतरची काळजी: तणनाशक फवारल्यानंतर काही वेळातच परिणाम दिसून येतो. फवारणीनंतर काही दिवसांच्या आत तणांचा नाश होतो, मात्र या काळात पिकांची काळजी घेणे महत्त्वाचे असते. तणनाशक वापरलेली जागा किंवा पिकांमध्ये परत फवारणी करणे टाळावे.

---

तणनाशक यादी pdf

शेतकरी मित्रांनो जर तुम्हाला तणनाशक यादी pdf हवी असेल तर कृपया इथे क्लिक करा

कोणत्या पिकांसाठी कोणते तणनाशक उपयुक्त?

तणनाशकांचा वापर पिकांच्या प्रकारानुसार आणि त्यांच्यावरील तणांच्या प्रकारानुसार ठरवला जातो. खाली काही प्रमुख पिकांसाठी उपयुक्त तणनाशकांची माहिती दिली आहे:

१. गहू:

गहू पिकामध्ये सामान्यतः गवत तणांचा प्रादुर्भाव होतो. गहू पिकांसाठी टरगा सुपर, मिरा 71, अमोरा यांसारखी निवडक तणनाशके वापरली जातात. ही तणनाशके फक्त तणांचा नाश करतात आणि पिकांचे नुकसान होत नाही.

२. सोयाबीन:

सोयाबीन पिकांसाठी ओडिसी, शकेद, राउंडअप ही तणनाशके उपयुक्त ठरतात. सोयाबीन पिकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात तणांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, त्यामुळे योग्य तणनाशकांची निवड करणे आवश्यक आहे.

३. ऊस:

ऊस पिकांमध्ये तणांची समस्या मोठ्या प्रमाणात आढळते, विशेषत: सुरुवातीच्या काळात. सेम्प्रा हे तणनाशक ऊस पिकांसाठी प्रभावी ठरते. हे तणनाशक तणांचा पूर्ण नाश करून ऊस पिकाच्या वाढीस मदत करते.

४. भाजीपाला:

भाजीपाला पिकांमध्ये गवत तणांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता अधिक असते. या पिकांसाठी टरगा सुपर आणि स्वीप पावर सारखी तणनाशके वापरली जातात.

५. धान्य:

धान्य पिकांमध्ये तणांचे व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. यासाठी मिरा 71, अमोरा या तणनाशकांचा वापर केला जातो. ही तणनाशके धान्य पिकांमध्ये वाढणाऱ्या तणांचा नाश करून उत्पादन वाढवण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

---

कोणत्या ऋतूत तणनाशक उपयुक्त ठरतात?

तणनाशकांचा वापर करण्याची वेळ आणि ऋतू अत्यंत महत्त्वाचे असतात. विविध ऋतूंमध्ये तणांची वाढ कमी-जास्त होते, त्यामुळे योग्य वेळ निवडणे महत्त्वाचे आहे.

खरीप हंगाम:

खरीप हंगामात पावसाळा सुरू झाल्यानंतर तणांचीवाढ मोठ्या प्रमाणात होते. खरीप हंगामात धान्य, सोयाबीन आणि ऊस यांसारख्या पिकांमध्ये तणांची समस्या वाढते. या हंगामात तणनाशकांचा वापर पेरणी केल्यानंतर काही दिवसांनी करावा. या हंगामात राउंडअप, ओडिसी, अमोरा, आणि शकेद यांसारखी तणनाशके तण व्यवस्थापनासाठी उपयुक्त ठरतात.

रब्बी हंगाम:

रब्बी हंगामात थंड वातावरणामुळे तणांची वाढ मर्यादित होते, मात्र काही तणांचे नियंत्रण आवश्यक असते. गहू आणि हरभरा यांसारख्या पिकांमध्ये तणनाशकांचा वापर केला जातो. रब्बी हंगामात टरगा सुपर, मिरा 71, सेम्प्रा आणि अमोरा तणनाशके गवत तणांचा नाश करण्यासाठी वापरली जातात.

झायेद हंगाम:

झायेद हंगाम हा उन्हाळ्यातील हंगाम आहे, ज्यात पाण्याचे प्रमाण कमी असते. या हंगामात तणांची वाढ कमी असली तरी काही ठराविक तणांचे व्यवस्थापन आवश्यक असते. यासाठी स्वीप पावर आणि राउंडअप यांसारखी तणनाशके वापरली जातात.

---

तणनाशकांच्या वापरासाठी काही महत्वपूर्ण उपाय

तणनाशकांचा वापर करताना काही गोष्टींची विशेष काळजी घ्यावी:

1. योग्य प्रमाणात वापर: तणनाशकाचे प्रमाण नेहमी उत्पादकाच्या सूचनांनुसारच वापरावे. प्रमाण कमी किंवा जास्त केल्यास त्याचा तणांवर किंवा पिकांवर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो.
2. फवारणी करताना सुरक्षितता: तणनाशक फवारताना नेहमी सुरक्षात्मक साधनांचा वापर करावा. हातमोजे, मास्क, गॉगल आणि सुरक्षात्मक कपडे घालून फवारणी करावी.
3. फवारणीची वेळ: तणनाशक फवारण्यासाठी हवामानाचा विचार करून निर्णय घ्यावा. वाऱ्याचे प्रमाण जास्त असताना किंवा पावसाळ्यात तणनाशक फवारणी टाळावी.
4. तणनाशक साठवणूक: तणनाशक नेहमी थंड, कोरड्या आणि सुरक्षित जागी ठेवावे. त्यांचा संपर्क थेट सूर्यप्रकाशाशी किंवा ओलाव्याशी येऊ नये.

---

तणनाशकांची किंमत आणि उपलब्धता

तणनाशकांच्या किमती त्यांच्या प्रकार, गुणवत्ता, उत्पादन करणाऱ्या कंपनीवर अवलंबून असतात. बाजारात विविध प्रकारची तणनाशके उपलब्ध असून त्यांची अंदाजे किंमत खाली दिली आहे:

तणनाशकाचे नाव	किंमत (अंदाजे प्रति लिटर/किलो)
मिरा 71	₹600-₹700 प्रति लिटर
राउंडअप	₹500-₹600 प्रति लिटर
ओडिसी	₹700-₹800 प्रति लिटर
अमोरा	₹650-₹750 प्रति लिटर
स्वीप पावर	₹750-₹850 प्रति लिटर
टरगा सुपर	₹600-₹700 प्रति लिटर
सेम्प्रा	₹800-₹900 प्रति लिटर
शकेद	₹550-₹650 प्रति लिटर

किंमती बाजारात बदलत्या परिस्थितीनुसार थोड्याफार प्रमाणात बदलू शकतात. स्थानिक बाजारातील उपलब्धतेनुसार किंमतीत फरक पडू शकतो.

---

तणनाशकांच्या वापराचे फायदे

तणनाशकांचा योग्य वापर केल्यास शेतकऱ्यांना अनेक फायदे होऊ शकतात:

1. तणांचा पूर्ण नाश: तणनाशकांचा वापर केल्याने पिकांच्या जोडीला उगवलेल्या तणांचा पूर्ण नाश होतो. यामुळे पिके तणाच्या स्पर्धेशिवाय योग्य पोषण मिळवतात.
2. उत्पादनात वाढ: तणनाशक वापरल्याने तणांचे नुकसान टळते, ज्यामुळे पिकांचे उत्पादन वाढते.
3. श्रम आणि वेळ वाचतो: तणनाशकांचा वापर केल्यास शेतकऱ्यांना तण काढण्यासाठी जास्त वेळ आणि श्रम खर्च करावे लागत नाहीत.
4. जमिनीतील पोषणद्रव्यांचा वापर: तणनाशकामुळे तणांचा नाश झाल्याने पिकांना जमिनीतील पोषणद्रव्यांचा अधिक प्रमाणात लाभ होतो.
5. आर्थिक बचत: तणनाशकांच्या योग्य वापरामुळे उत्पादनात वाढ होऊन शेतकऱ्यांना आर्थिक लाभ मिळतो.

---

तणनाशकांचा वापर करताना घ्यावयाची खबरदारी

तणनाशकांचा वापर करताना काही विशेष खबरदारी घेणे गरजेचे आहे:

1. योग्य प्रमाणात फवारणी: तणनाशक फवारताना शेतकरी नेहमी उत्पादकाने दिलेल्या निर्देशांचे पालन करावे. अधिक प्रमाणात वापरल्यास पिकांचे नुकसान होऊ शकते.
2. प्राण्यांपासून दूर ठेवणे: तणनाशक फवारणीनंतर काही काळ शेतात जनावरे चरायला सोडू नयेत, कारण तणनाशक प्राण्यांच्या आरोग्यावर परिणाम करू शकते.
3. पाण्याचे स्रोत दूषित होऊ नयेत: तणनाशक वापरताना पाण्याच्या स्रोतांपासून दूर राहावे, कारण तणनाशक पाण्यात मिसळल्यास जलप्रदूषण होऊ शकते.
4. फवारणीची वेळ: सकाळी किंवा संध्याकाळी कमी वाऱ्याच्या वेळी तणनाशक फवारणे सर्वात योग्य असते. वाऱ्यामुळे तणनाशक इतर पिकांवर किंवा वनस्पतींवर पसरू शकते.

---

तणनाशकांचा पर्यावरणावर परिणाम

तणनाशकांचा वापर फक्त तणांवर परिणाम करतो, परंतु त्यांचा दीर्घकालीन वापर पर्यावरणावरही प्रभाव टाकू शकतो. तणनाशकांचा अतिवापर केल्याने जमिनीची गुणवत्ता कमी होऊ शकते, तसेच पाण्याच्या स्रोतांवरही विपरित परिणाम होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे तणनाशकांचा वापर करताना नेहमीच आवश्यक तेवढ्याच प्रमाणात आणि योग्य पद्धतीने करणे आवश्यक आहे.

---

तणनाशकांच्या बदलत्या तंत्रज्ञानाची गरज

सध्याच्या काळात जैविक तणनाशकांचा वापर करण्याची मागणी वाढत आहे. रासायनिक तणनाशकांच्या अतिवापरामुळे पर्यावरण आणि जमिनीवर होणारा परिणाम टाळण्यासाठी शेतकरी जैविक तणनाशकांचा वापर करण्यास प्रोत्साहन देत आहेत. जैविक तणनाशकांचे वापरामुळे तणांचे नियंत्रण होते आणि पर्यावरणावर होणारे परिणाम कमी होतात.

निष्कर्ष

तणनाशक हे आधुनिक शेतीतील एक महत्त्वाचे साधन आहे. त्याचा योग्य वापर केल्यास पिकांचे उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि तणांचा नाश करण्यासाठी ते अत्यंत उपयुक्त ठरते. तणनाशक निवडताना पिकाचा प्रकार, तणांचा प्रकार आणि हवामानाचा विचार करणे आवश्यक आहे. तसेच तणनाशकांचा वापर करताना सुरक्षा आणि पर्यावरणीय काळजी घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

तणनाशकांशी संबंधित सामान्य प्रश्न (FAQs)