हरभरा (चणा) हा भारतातील प्रमुख कडधान्य पीकांपैकी एक आहे. याच्या उत्पादनातून शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा मिळतो तसेच मातीचा पोत सुधारण्यासाठी देखील हरभरा महत्त्वाचा आहे. महाराष्ट्रातील लातूर, सोलापूर, बीड यांसारख्या भागात हरभरा लागवडीला विशेष महत्त्व दिले जाते. या लेखात, हरभरा लागवडीची संपूर्ण प्रक्रिया, सुधारित जाती, लागवडीसाठी लागणारी माती, आवश्यक खते, कीटकनाशके, उत्पादनाचा कालावधी, उत्पादन खर्च, आणि बाजार भाव याबद्दल सविस्तर माहिती देऊ.
Table of Contents
हरभरा लागवडीसाठी योग्य माती
मातीचे प्रकार
हरभरा पीक मुळात कोरडवाहू जमिनीत घेतले जाते. गाळमिश्रित, मध्यम काळी माती, आणि हलकी माती हरभरा लागवडीसाठी उपयुक्त ठरते. या पिकाला खोल मुळांची आवश्यकता असल्यामुळे माती सच्छिद्र आणि चांगली निचरा करणारी असणे गरजेचे आहे. अति पाण्याचा ठेवा असलेल्या मातीमध्ये हरभरा उगवत नाही, त्यामुळे पाण्याचा निचरा योग्य असणे महत्त्वाचे आहे. मातीचा पीएच स्तर 6 ते 8 दरम्यान असावा, जो पिकाच्या चांगल्या वाढीसाठी योग्य असतो.
हरभरा सुधारित जाती
लोकप्रिय सुधारित जाती
हरभरा उत्पादनासाठी सुधारित आणि दर्जेदार जाती निवडणे खूप महत्त्वाचे आहे. खालील सुधारित जाती शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत:
- विजय (Vijay)
- आक्टा (Akrta)
- जव्हार (Jowar)
- फुले जी-12 (Phule G-12)
- डिजीसी-3 (DGC-3)
प्रत्येक जातीचे विशेष गुणधर्म
- विजय: ही जाती उच्च उत्पादनक्षम आहे, आणि ती कमी पाणी असलेल्या क्षेत्रांमध्ये चांगले उत्पादन देते.
- आक्टा: आक्टा जातीला कीटकनाशकांची कमी गरज असते, आणि ही जाती विविध रोगांना प्रतिकारक्षम आहे.
- फुले जी-12: महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहे कारण ती अधिक शुष्क हवामानात देखील चांगले उत्पादन देते.
लागवडीसाठी योग्य वेळ
हरभरा लागवडीचा हंगाम
हरभरा पिकाच्या लागवडीसाठी खरीप आणि रब्बी हे दोन्ही हंगाम योग्य आहेत, परंतु रब्बी हंगामात अधिक उत्पादन होते. साधारणपणे, ऑक्टोबर महिन्याच्या उत्तरार्धात किंवा नोव्हेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात लागवड करणे सर्वोत्तम ठरते. यामुळे पिकाला योग्य तापमान आणि हवामान मिळते. हरभरा पिकासाठी तापमान 20°C ते 25°C दरम्यान योग्य असते.
लागवडीसाठी लागणारी खते
खते आणि त्यांचा योग्य वापर
हरभरा लागवडीसाठी योग्य प्रमाणात खतांचा वापर करणे महत्त्वाचे आहे. योग्य प्रमाणात खते दिल्यास उत्पादनामध्ये मोठी वाढ होऊ शकते.
- नायट्रोजन (N): प्रारंभीच्या वाढीसाठी 20 किलो नायट्रोजन प्रति हेक्टर आवश्यक असते.
- फॉस्फरस (P): मुळांच्या योग्य वाढीसाठी 50 किलो फॉस्फरस प्रति हेक्टर आवश्यक आहे.
- पोटॅशियम (K): पोटॅशियमची मात्रा 30 किलो प्रति हेक्टर दिली पाहिजे.
सेंद्रिय खतांचा वापर
रासायनिक खतांबरोबरच सेंद्रिय खतांचा वापर देखील लाभदायक असतो. शेणखत, कंपोस्ट, वर्मीकंपोस्ट यांचा वापर केल्याने मातीचा पोत सुधारतो आणि उत्पादनात वाढ होते.
कीटकनाशकांचा वापर
हरभऱ्यावर येणारे प्रमुख कीटक
हरभरा पिकावर विविध प्रकारचे कीटक हल्ला करू शकतात. मुख्यतः खालील कीटकांचा प्रादुर्भाव दिसतो:
- हरभरा चक्री कीड (Pod borer)
- मकडी कीड (Aphids)
- जमिनीतील अळी (Cutworm)
कीटकनाशकांचा वापर
कीटकनाशकांचा योग्य वापर केल्याने पिकाचे संरक्षण होते. कीटकनाशकांचा वापर करताना शिफारस केलेले प्रमाण आणि वेळ पाळणे गरजेचे आहे.
- इमिडाक्लोप्रिड (Imidacloprid): चक्री कीडीसाठी प्रति लिटर पाण्यात 0.3 मिली वापरावे.
- स्पिनोसॅड (Spinosad): प्रति लिटर पाण्यात 0.5 मिली वापरल्यास कीड नियंत्रण होते.
लागवडीची संपूर्ण प्रक्रिया
जमीन तयारी
हरभरा लागवडीसाठी जमिन तयार करताना जमिनीत खोल नांगरणी करावी. मातीला सूर्यप्रकाश मिळून रोगकारक जीवजंतू नष्ट होतात. त्यानंतर उथळ नांगरणी करून माती समतल करावी. मातीतील ओलावा योग्य पातळीवर राहिल्यास बी पेरणीसाठी तयार होते.
बीज प्रक्रिया
बीज प्रक्रिया केल्याने पिकाचे रोगप्रतिकारक क्षमता वाढते आणि उगवणक्षमता सुधारते. बीजाला रायझोबियम कल्चरने प्रक्रिया करणे फायदेशीर ठरते. या प्रक्रियेमुळे हरभरा वनस्पतीला नायट्रोजन मिळविण्यात मदत होते.
पेरणी
हरभरा पिकाची पेरणी ट्रॅक्टरच्या सहाय्याने अथवा हाताने करता येते. रब्बी हंगामात साधारणपणे 30-35 किलो बीज प्रति हेक्टर प्रमाणात लागते. ओळीतील अंतर साधारण 30 सेंटीमीटर ठेवावे आणि दोन बीजांमधील अंतर 10 सेंटीमीटर असावे.
पाणी व्यवस्थापन
हरभरा हे कोरडवाहू पीक आहे, त्यामुळे पाण्याची आवश्यकता कमी असते. मात्र, पेरणीनंतर लगेचच एक हलके पाणी देणे गरजेचे असते. पिकाच्या फुलोरा आणि शेंगा भरताना आणखी एक हलके पाणी दिल्यास उत्पादनात वाढ होते.
हरभरा पीक समस्यांचे व्यवस्थापन: कमी उगवण, कतरण, सुकणे आणि रोग नियंत्रण
हरभरा (चणा) उत्पादनामध्ये विविध समस्यांचा सामना करावा लागतो, ज्यामुळे पिकाच्या उत्पादनक्षमतेत घट येते. या समस्यांचा योग्य वेळी सामना केल्यास शेतकऱ्यांना चांगले उत्पादन मिळू शकते. या लेखात, हरभरा लागवडीत येणाऱ्या काही सामान्य समस्यांवर चर्चा करूया जसे की, कमी उगवण टाळणे, उगवणीवेळी होणारी कतरण, मूळ सडमुळे रोपांची सुकणे, अवास्तव वाढ टाळणे (मोसोंडणे), घाटे अळीचा प्रादुर्भाव, आणि पक्वता अवस्थेत खरगे पडणे.
कमी उगवण टाळणे
कमी उगवण होण्याची कारणे
कमी उगवण हा शेतकऱ्यांसाठी एक गंभीर समस्या आहे. उगवण होण्यासाठी योग्य वातावरण नसेल तर बीजे उगवून येत नाहीत, ज्यामुळे उत्पादनामध्ये घट येते. कमी उगवण होण्याची काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- खराब बीजाची निवड: जर बीज चांगल्या प्रतीचे नसेल तर उगवणक्षमतेत घट येते.
- अयोग्य तापमान: हरभरा पेरणीसाठी 20°C ते 25°C तापमान योग्य असते. यापेक्षा कमी तापमानात बीज उगवण्यासाठी पुरेशी ऊर्जा मिळत नाही.
- मातीतील ओलावा कमी असणे: जर पेरणीच्या वेळी मातीमध्ये पुरेसा ओलावा नसेल तर बीज उगवण्यास विलंब होतो किंवा ते उगवतच नाहीत.
- अयोग्य बीज प्रक्रिया: बीज प्रक्रिया योग्य नसेल तर बीजावर बुरशी किंवा रोगांचा प्रादुर्भाव होतो, ज्यामुळे उगवण क्षमतेत घट येते.
कमी उगवण टाळण्यासाठी मार्गदर्शन
- बीज प्रक्रियेचा वापर करा: पेरणीपूर्वी बीज रायझोबियम आणि पीएसबी (Phosphate Solubilizing Bacteria) यांसारख्या जैविक प्रक्रियांचा वापर करून प्रक्रिया करावी. हे बियाणे उगवण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
- उत्तम दर्जाचे बीज वापरा: शेतकऱ्यांनी प्रमाणित संस्थांकडून चांगल्या प्रमाणित आणि उच्च उगवणक्षमतेचे बीज खरेदी करावे.
- योग्य पाण्याचा वापर: पेरणीच्या आधी आणि नंतर मातीमध्ये पुरेसा ओलावा असावा, जेणेकरून बीजांची उगवण सुरळीत होते.
उगवणीवेळी होणारी कतरण
कतरण म्हणजे काय?
कतरण (Damping-off) हा रोग उगवणीच्या वेळी रोपांच्या खोडावर होतो, ज्यामुळे रोपे मुळांच्या जवळून कुजतात आणि झाडे सुकून मरतात. हा रोग बुरशीजन्य असून तो जमिनीत उपस्थित बुरशीमुळे होतो. कतरण दोन प्रकारचे असू शकते:
- पूर्व उगवणी कतरण: बीज जमिनीत उगवण्याआधीच कुजून जाते.
- उत्तर उगवणी कतरण: बीज उगवून रोपे जमिनीतून बाहेर येतात, पण नंतर खोड कुजल्यामुळे रोपे मरतात.
कतरण टाळण्यासाठी उपाय
- स्वच्छ मातीचा वापर करा: पेरणीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या मातीमध्ये बुरशीजन्य रोग नसावा. जमिनीत फंगल आक्रमण असल्यास जैविक कीटकनाशके वापरणे फायदेशीर ठरते.
- बीज प्रक्रिया करा: बीज पेरणीपूर्वी फुंगीजन्य रोगनाशकांमध्ये प्रक्रिया करावी, जसे की थायरम किंवा कॅप्टन यांचा वापर.
- सेंद्रिय उपाय: बीज प्रक्रियेसाठी जैविक उपचारांचा वापर केला तर कतरणाचा धोका कमी होतो. ट्रायकोडर्मा (Trichoderma) यांसारख्या जैविक पदार्थांचा वापर फायदेशीर ठरतो.
मूळ सडमुळे रोपटे अवस्थेतील झाडे सुकणे
मूळ सड (Root Rot) म्हणजे काय?
मूळ सड हा बुरशीजन्य रोग असून, तो प्रामुख्याने हरभरा पिकाच्या रोपटे अवस्थेत दिसून येतो. या रोगामुळे पिकाच्या मुळांच्या भागात सड होते, ज्यामुळे मुळे पोषण शोषू शकत नाहीत आणि झाडे सुकतात.
मूळ सड होण्याची कारणे
- अति ओलसर जमीन: जर पिकाच्या मुळांमध्ये पाण्याचा अति साठा असेल तर बुरशीची वाढ होते आणि मुळे सडतात.
- मातीतील रोगकारक बुरशी: जमिनीत असलेल्या बुरशीमुळे मूळ सड होतो.
- अयोग्य पाणी व्यवस्थापन: पाणी योग्य प्रमाणात न दिल्यास पिकाच्या मुळांची सड होते.
मूळ सड टाळण्यासाठी उपाय
- जमिनीत निचरा चांगला असावा: पाण्याचा अति साठा होणार नाही याची काळजी घ्या. योग्य प्रकारे निचरा होणारी माती निवडा.
- सेंद्रिय खतांचा वापर करा: मातीची सेंद्रिय स्थिती राखण्यासाठी सेंद्रिय खतांचा वापर करा. वर्मीकंपोस्ट आणि शेणखत वापरल्याने मातीतील पोषक द्रव्यांचे संतुलन राखले जाते.
- जैविक कीटकनाशकांचा वापर: मूळ सड टाळण्यासाठी ट्रायकोडर्मा किंवा मेटारायझियम या जैविक फुंगीजन्य कीटकनाशकांचा वापर करा.
हे पण बघा: टोमॅटो लागवड करायची आहे ? मग हे करा आणि 25-26 मध्ये उत्पन्न दुप्पट मिळवा
हरभरा मोसोंडणे (अवास्तव वाढ टाळणे)
मोसोंडणे म्हणजे काय?
मोसोंडणे म्हणजे पिकाच्या नैसर्गिक वाढीपेक्षा अवास्तव किंवा अनियमित वाढ होणे. हे सामान्यतः हरभरा पिकाच्या विकासाच्या शेवटच्या टप्प्यात होते, जेव्हा पिके योग्य पोषण आणि वाढीसाठी पर्यावरणीय घटकांवर अवलंबून असतात.
अवास्तव वाढ होण्याची कारणे
- अति खतांचा वापर: नायट्रोजन आणि पाण्याचा अति वापर केल्यामुळे पिकाची अतिवृद्धी होते, ज्यामुळे उत्पादनावर विपरीत परिणाम होतो.
- अयोग्य पाणी व्यवस्थापन: पाण्याचा अति वापर केल्यास किंवा कमी दिल्यास पिकाची वाढ अनियमित होते.
- हवामानातील अनिश्चितता: वातावरणातील बदल आणि अपूर्व हवामानाच्या परिस्थितीमुळे पिकात मोसोंड येऊ शकते.
मोसोंडणे टाळण्यासाठी उपाय
- खतांचे योग्य प्रमाण राखा: नायट्रोजन आणि इतर खतांचा वापर संतुलित प्रमाणात करावा. अति खते वापरल्याने फक्त पानांची वाढ होते आणि शेंगा कमी येतात.
- पाणी व्यवस्थापन योग्य ठेवा: पाण्याचा वापर शिफारशी प्रमाणेच करावा. पिकाला फुलोरा आणि शेंगा भरण्याच्या वेळीच पाणी दिल्यास चांगले उत्पादन मिळते.
- हवामानावर लक्ष ठेवा: वाढीच्या टप्प्यांमध्ये हवामानाचा अंदाज घेऊन लागवडीच्या वेळा निश्चित कराव्यात.
घाटे अळीचा प्रादुर्भाव
घाटे अळी म्हणजे काय?
घाटे अळी (Helicoverpa armigera) ही एक प्रमुख कीड असून ती हरभऱ्याच्या शेंगांवर आक्रमण करते. घाटे अळी हरभरा पिकाचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान करते. अळी शेंगांच्या आत जाऊन शेंगा पोखरून खातात, ज्यामुळे उत्पादनात घट येते.
घाटे अळीचा प्रादुर्भाव होण्याची कारणे
- अयोग्य कीटकनाशकांचा वापर: वेळेवर कीटकनाशकांचा वापर न केल्यास अळीचा प्रादुर्भाव वाढतो.
- हवामानातील बदल: हिवाळ्यातील अति थंड किंवा उबदार हवामान अळीच्या वाढीस पोषक असते.
- जैविक नियंत्रणाची कमतरता: नैसर्गिक कीटकनाशकांचा वापर न केल्यास अळीचे प्रमाण वाढू शकते.
घाटे अळी नियंत्रणाचे उपाय
- इमिडाक्लोप्रिड (Imidacloprid) वापरा: घाटे अळीच्या नियंत्रणासाठी प्रति लिटर पाण्यात 0.3 मिली इमिडाक्लोप्रिड वापरावे.
- बायोलॉजिकल कंट्रोल (Biological Control): ट्रायकोग्रामा (Trichogramma) या परोपजीवी कीटकांचा वापर घाटे अळी नियंत्रणासाठी केला जाऊ शकतो.
- पीक फिरवणी करा: प्रत्येक हंगामात पीक बदलल्यामुळे कीटकांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
घाटे पक्वता अवस्थेत पिकात खरगे पडणे
खरगे पडण्याचे कारण
हरभरा पक्वता अवस्थेत असताना शेंगांवर खरगे पडण्याची समस्या दिसून येते. या समस्येमुळे शेंगा योग्य प्रकारे विकसित होत नाहीत आणि त्यांचा पोत खराब होतो.
खरगे पडण्याची प्रमुख कारणे
- अवास्तव पाणी व्यवस्थापन: पाण्याची अनियमितता पिकाच्या शेंगांवर विपरीत परिणाम करते.
- रोगाचा प्रादुर्भाव: बुरशीजन्य रोगामुळे शेंगांवर खरगे पडतात.
- अति तापमान आणि कोरडे हवामान: शेंगांच्या पक्वतेच्या काळात अति तापमान किंवा कोरडे हवामान असल्यास शेंगांवर खरगे पडतात.
खरगे पडणे टाळण्यासाठी उपाय
- संतुलित पाणी व्यवस्थापन: पिकाच्या शेवटच्या टप्प्यावर शेंगा पक्व होत असताना पाण्याचे योग्य नियोजन करावे.
- रोगनाशकांचा वापर: बुरशीजन्य रोग टाळण्यासाठी शिफारस केलेले रोगनाशके वापरावे.
- शेंगांची योग्य निगा: पक्वतेच्या काळात शेंगांची नियमित देखरेख करावी, ज्यामुळे त्या सुकणार नाहीत आणि खरगे पडणार नाहीत.
हरभरा लागवड यशस्वी करण्यासाठी योग्य व्यवस्थापन
वरील समस्यांवर वेळेवर उपाययोजना केल्यास हरभरा पिकाचे उत्पादन चांगले होऊ शकते. बीज प्रक्रिया, खतांचे संतुलित प्रमाण, कीटकनाशके आणि रोगनाशकांचा योग्य वापर यावर लक्ष केंद्रित करून शेतकरी त्यांचा नफा वाढवू शकतात.
उत्पादन आणि काढणी
काढणीची योग्य वेळ
हरभरा पीक पेरणीनंतर साधारण 100-110 दिवसांनी तयार होते. जेव्हा पानांचा रंग पिवळसर होतो आणि शेंगा पूर्णतः पक्व होतात तेव्हा काढणी करावी. काढणी नंतर शेंगा सावलीत सुकवाव्यात आणि नंतर मळणी करावी.
उत्पादन
सुधारित जातींच्या वापरामुळे एका हेक्टरमधून 10-15 क्विंटल उत्पादन मिळते. योग्य वेळेवर खते, पाणी, आणि कीटकनाशकांचा वापर केल्यास उत्पादनामध्ये वाढ होते.
हरभरा लागवड खर्च आणि नफा
लागणारा खर्च
हरभरा लागवडीसाठी खालील गोष्टींवर खर्च होतो:
- बीज खरेदी: रु. 3000 ते 4000 प्रति हेक्टर
- खते आणि कीटकनाशके: रु. 2000 ते 3000
- शेतीची तयारी आणि पेरणी खर्च: रु. 5000 ते 7000
- पाणी व्यवस्थापन आणि मजुरी: रु. 2000 ते 3000
नफा
सर्व खर्चानंतर एका हेक्टरमधून साधारण 25,000 ते 30,000 रुपये नफा मिळू शकतो. उत्पादनाचा दर आणि बाजार भाव यावर हा नफा अवलंबून असतो.
लातूरमधील हरभरा बाजार भाव
सद्यस्थितीत बाजारभाव
लातूर जिल्ह्यातील हरभरा बाजार भाव दर पिकाच्या गुणवत्तेनुसार आणि पुरवठा-मार्गावर अवलंबून बदलतो. सध्याच्या घडीला हरभऱ्याचे दर प्रति क्विंटल रु. 5,000 ते 6,500 दरम्यान आहेत. स्थानिक बाजारपेठ आणि मार्केटच्या मागणीवर या दरात चढ-उतार दिसू शकतात.
हरभरा लागवडीसाठी विचार करण्याजोग्या काही महत्त्वाच्या गोष्टी
- योग्य जातीची निवड करणे.
- शिफारस केलेल्या प्रमाणात खते आणि कीटकनाशकांचा वापर करणे.
- बाजारभावाचा अंदाज घेऊन योग्य वेळेस काढणी करणे.
- मातीची तपासणी करूनच लागवड करणे.
FAQs (सतत विचारले जाणारे प्रश्न)
हरभरा लागवडीसाठी कोणती माती सर्वोत्तम आहे?
गाळमिश्रित, मध्यम काळी माती आणि हलकी माती हरभरा लागवडीसाठी सर्वोत्तम मानली जाते. मातीला चांगला निचरा होणे आवश्यक आहे.
हरभरा पिकाची पेरणी कधी करावी?
साधारणपणे, हरभरा पेरणी ऑक्टोबरच्या उत्तरार्धात किंवा नोव्हेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात करावी. रब्बी हंगामात ही पेरणी सर्वोत्तम मानली जाते.
हरभरा लागवडीसाठी कोणते खते वापरावीत?
नायट्रोजन, फॉस्फरस, आणि पोटॅशियम ही खते योग्य प्रमाणात वापरावीत. तसेच, सेंद्रिय खतांचा वापर देखील फायदेशीर ठरतो.
हरभरा पिकावर कोणते प्रमुख कीटक आक्रमण करतात?
चक्री कीड, मकडी कीड, आणि जमिनीतील अळी हे प्रमुख कीटक हरभरा पिकावर आक्रमण करतात.
हरभरा पीक काढणीसाठी किती कालावधी लागतो?
हरभरा पीक पेरणीनंतर साधारण 100-110 दिवसांत काढणीसाठी तयार होते.
लातूरमध्ये हरभऱ्याचा सध्याचा बाजारभाव काय आहे?
लातूरमधील हरभरा बाजारभाव सध्या प्रति क्विंटल रु. 5,000 ते 6,500 दरम्यान आहे.
