उन्हाळी मूग लागवड माहिती : कमी गुंतवणुकीत 100% जास्त नफा देणारे पीक आणि तज्ञांचे मार्गदर्शन

उन्हाळी मूग लागवड माहिती ही शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वपूर्ण पीक आहे, कारण मूग हे पौष्टिक घटकांनी समृद्ध असलेले कडधान्य आहे. मूगमध्ये प्रथिने, कार्बोहायड्रेट्स, व्हिटॅमिन्स, आणि खनिजे मोठ्या प्रमाणात आढळतात, त्यामुळे याची लागवड अनेक ठिकाणी केली जाते. उन्हाळी हंगामात मूग लागवड करून चांगले उत्पन्न मिळवता येते. या लेखात आपण मूग लागवडीसाठी आवश्यक प्रक्रिया, जाती, खतांची माहिती, कीटकनाशकांचे वापर, रोग-प्रतिबंधक उपाय इत्यादी महत्त्वाच्या मुद्द्यांवर चर्चा करू.

मूग लागवडीसाठी योग्य हंगाम

मूग लागवड तीन वेगवेगळ्या हंगामात केली जाते – उन्हाळी हंगाम, पावसाळी हंगाम, आणि रब्बी हंगाम. उन्हाळी मूग लागवड ही फेब्रुवारी ते मार्च या काळात केली जाते. उन्हाळ्यातील तापमान 25°C ते 35°C च्या दरम्यान असावे, कारण या तापमानात मूग पीक चांगले वाढते.

मूग लागवडीसाठी योग्य माती

मूग पीक विविध प्रकारच्या मातीमध्ये वाढू शकते, परंतु उत्तम उत्पादनासाठी वालुकामय किंवा चिकणमाती माती सर्वोत्तम आहे. मातीचे pH मूल्य 6.5 ते 7.5 च्या दरम्यान असावे. पाण्याचा योग्य निचरा होणारी जमीन मूग लागवडीसाठी अधिक उपयुक्त आहे.

मूग लागवड कशी करावी

जमिनीची तयारी

मूग लागवडीसाठी जमिनीची पूर्वतयारी अत्यंत महत्त्वाची आहे. प्रथम जमीन खोल नांगरून घ्यावी आणि त्यानंतर जमिनीवर दोनदा कुळवून मऊ करावी. मातीचे पोत आणि त्यातील घटक योग्य प्रकारे समजून घेऊन लागवड करावी. जमिनीमध्ये पुरेशी आद्रता असल्यास बी पेरणीसाठी योग्य वेळ असते.

बियाणांची निवड

मूग लागवडीसाठी चांगल्या दर्जाच्या बियाणांची निवड करणे अत्यावश्यक आहे. बियाणे शुद्ध आणि रोगमुक्त असावे. बीज प्रक्रिया केल्याने बियाणे रोगापासून सुरक्षित राहतात आणि उगवण क्षमता वाढते. एक हेक्टरसाठी सुमारे 20-25 किलो बियाणे लागतात.

बी पेरणी

बी पेरणी करताना अंतर राखणे महत्त्वाचे आहे. ओळींमधील अंतर 30-45 सेमी आणि रोपांमधील अंतर 10-15 सेमी असावे. बी पेरताना त्यांना 3-4 सेमी खोल पेरावे. पेरणीच्या आधी बियाणांची रायझोबियम या जैविक खताने प्रक्रिया करावी, जेणेकरून नत्र (नायट्रोजन) धरून ठेवण्याची क्षमता वाढेल.

पावसाळी मूग लागवड

पावसाळी हंगामातील मूग लागवड जून ते जुलैच्या दरम्यान केली जाते. या हंगामात पाण्याचा योग्य पुरवठा मिळतो आणि हवामानही पिकाच्या वाढीसाठी अनुकूल असते. पावसाळी हंगामात लागवड करताना जमिनीत ओलावा टिकवून ठेवण्यासाठी योग्य पद्धतींचा वापर करावा. यासाठी मल्चिंग पद्धत वापरून पिकाच्या मुळांच्या आजूबाजूला ओलावा टिकवून ठेवता येतो.

मूगाच्या विविध जाती (वाण)

मूगाच्या विविध जातींमध्ये शेतकऱ्यांच्या गरजेनुसार वेगवेगळ्या वैशिष्ट्यांसह अनेक जाती उपलब्ध आहेत. या जाती वेगवेगळ्या हंगामासाठी आणि विविध हवामानासाठी विकसित केल्या आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी योग्य पर्याय निवडता येतो. खालील मूगाच्या काही प्रमुख जातींचे वर्णन दिले आहे:

1. वैभव

वैभव ही मूगाची एक उच्च उत्पादनक्षम आणि लवकर तयार होणारी जात आहे. याचे शेंडे मजबूत असतात आणि शेंगांचा आकार मोठा असतो. या जातीला मध्यम हवामान आणि चांगल्या पाण्याच्या व्यवस्थापनाची गरज असते. ही जात उन्हाळी आणि रब्बी दोन्ही हंगामात लागवड करण्यास योग्य आहे.

2. ग्रीन गोल्ड

ग्रीन गोल्ड ही एक लवकर तयार होणारी मूग जात आहे. या जातीचे शेंगाचे रंग गडद हिरवे असतात, ज्यामुळे याला ग्रीन गोल्ड नाव दिले आहे. ही जात 60-65 दिवसांत तयार होते आणि कमी पाण्यावर देखील चांगले उत्पादन देते. या जातीचे दाणे चांगले आणि सुलभ बाजारात विकले जातात.

3. सोनाली

सोनाली ही मूगाची अत्यंत लोकप्रिय आणि रोग प्रतिकारक जात आहे. याच्या शेंगा मोठ्या आणि दाणे चमकदार पिवळसर असतात. ही जात पाण्याचे कमीतकमी प्रमाण असताना देखील चांगले उत्पादन देते. पिकावरील रोग आणि कीटक नियंत्रणासाठी ही जात शेतकऱ्यांसाठी उपयुक्त आहे.

4. धान्यराज

धान्यराज ही मूगाची उंच वाढणारी जात आहे, ज्यामुळे तिचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. या जातीचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिच्या दाण्यांचा आकार मोठा असून, त्याचा बाजारातील दर चांगला असतो. धान्यराज जात उन्हाळी हंगामासाठी विशेषतः फायदेशीर ठरते.

5. उज्ज्वल

उज्ज्वल ही जात कमी कालावधीत जास्त उत्पादन देणारी आहे. याच्या दाण्यांचा रंग हिरवट पिवळा असतो, आणि शेंगा मोठ्या असतात. उज्ज्वल जात रोग प्रतिकारक आणि कीटकनाशकांवर कमी अवलंबून असलेली जात आहे, ज्यामुळे याची लागवड साधी आणि फायदेशीर ठरते.

6. रत्ना

रत्ना जात मूगाच्या प्रथिनांनी समृद्ध आणि रोगप्रतिकारक क्षमता असलेल्या जातींपैकी एक आहे. या जातीचे दाणे मध्यम आकाराचे असतात, आणि तिची काढणी साधारणतः 65-70 दिवसांत केली जाते. ही जात पावसाळी हंगामात उत्तम परिणाम देते.

7. फुले चेतक

फुले चेतक ही जात महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहे. या जातीचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती कमी पाण्यातही चांगले उत्पादन देते. फुले चेतक ही लवकर तयार होणारी जात आहे, जी 60-65 दिवसांत तयार होते. या जातीचे दाणे बाजारात उच्च दराने विकले जातात.

8. एम2

एम2 ही मूगाची जात रोग आणि कीटकांपासून सुरक्षित असलेली जात आहे. ही जात मोठ्या प्रमाणात उत्पादन देते आणि कमी पाण्यावरही चांगले वाढते. एम2 विराट जातीची पिके कमी काळात तयार होतात आणि या जातीचे उत्पादन सर्वसाधारणतः 10-12 क्विंटल/हेक्टरी असते.

जातीचे नाव	हंगाम	उत्पादन क्षमता (क्विंटल/हेक्टरी)	वैशिष्ट्ये
पंत मूग-4	उन्हाळा	10-12	लवकर तयार होणारी जाती
टीएम-96-2	पावसाळा	10-11	पानगळणारे कमी आहे
शारदा	उन्हाळा	8-10	रोग प्रतिकारक
पीडीएम-139	रब्बी	8-9	लवकर उगवणारी

जातीचे नाव	हंगाम	उत्पादन क्षमता (क्विंटल/हेक्टरी)	वैशिष्ट्ये
वैभव	उन्हाळा/रब्बी	10-12	उच्च उत्पादन आणि लवकर तयार
ग्रीन गोल्ड	उन्हाळा	8-10	लवकर तयार, गडद हिरवी शेंगा
सोनाली	उन्हाळा	10-12	रोग प्रतिकारक आणि कमी पाणी
धान्यराज	उन्हाळा	9-11	उंच वाढ, मोठे दाणे
उज्ज्वल	उन्हाळा/रब्बी	8-10	कमी कालावधी, चमकदार दाणे
रत्ना	पावसाळा	10-12	उच्च प्रथिने आणि रोग प्रतिकारक
फुले चेतक	उन्हाळा	9-11	लवकर तयार, कमी पाण्यातही वाढ
एम2	उन्हाळा	10-12	रोग प्रतिकारक, कमी पाण्यातही चांगले उत्पादन

खत व्यवस्थापन

मूग पीक नैसर्गिकरित्या नायट्रोजन गोळा करण्यास सक्षम असते, त्यामुळे नत्र खतांचा वापर कमी प्रमाणात करावा. परंतु चांगल्या उत्पादनासाठी पोटॅश आणि फॉस्फरस खतांचा वापर आवश्यक आहे.

खतांचे प्रकार	प्रमाण (किलो/हेक्टरी)	वेळ
फॉस्फोरस	20-25	पेरणीच्या वेळी
पोटॅश	15-20	पेरणीच्या वेळी
नायट्रोजन	10-15	पेरणीच्या वेळी

पाणी व्यवस्थापन

उन्हाळी हंगामात पाण्याची आवश्यकता वाढते. मूग पिकासाठी पाण्याचा पहिला हप्ता पेरणीनंतर 20-25 दिवसांनी आणि दुसरा हप्ता फुलांच्या अवस्थेत द्यावा. पावसाळ्यात पिकाला अतिरिक्त पाण्याचा त्रास होऊ नये यासाठी योग्य निचरा यंत्रणा ठेवणे आवश्यक आहे.

कीटक आणि रोग

मूग पिकावर विविध कीटक आणि रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. या कीटकांमुळे उत्पादनात घट येऊ शकते, त्यामुळे त्यावर योग्य वेळी नियंत्रण करणे गरजेचे आहे.

प्रमुख कीटक

1. पांढरी माशी (Whitefly)
   हा कीटक पिकाची पाने पिवळी करून उत्पादन घटवतो. त्यावर नियंत्रणासाठी इमिडाक्लोप्रिड (Imidacloprid) सारखे कीटकनाशक वापरावे.
2. तुडतुड्या (Thrips)
   या कीटकामुळे पिकाची पाने मुरडून जातात. त्यावर नियंत्रणासाठी स्पायनेटोरम (Spinetoram) कीटकनाशक वापरावे.

प्रमुख रोग

1. पानांवरील ठिपके (Leaf Spot Disease)
   हा बुरशीजन्य रोग आहे. त्यावर नियंत्रणासाठी कार्बेन्डाझिम (Carbendazim) 50% पावडर 1 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.
2. मुळकूज (Root Rot)
   या रोगामुळे मुळे कुजतात आणि रोपे वाळून जातात. रोग नियंत्रणासाठी थायरम (Thiram) आणि कार्बेन्डाझिम (Carbendazim) यांचे मिश्रण वापरावे.

जैविक नियंत्रण

रासायनिक उपायांशिवाय जैविक उपायांचा वापर करणे पर्यावरणपूरक आणि आरोग्यासाठी सुरक्षित असते. जैविक कीटकनाशके, जसे की निंबोळी अर्क, अळंबीजन्य बुरशी (Trichoderma), यांचा वापर करावा.

काढणी आणि नंतरची प्रक्रिया

मूग पीक 60-70 दिवसांमध्ये तयार होते. शेंगा पूर्णपणे पिवळ्या झाल्यावर पिकाची काढणी करावी. काढणीसाठी शेतात पुरेसे सूर्यप्रकाश असावा, जेणेकरून काढलेल्या शेंगांचे योग्य वाळवण करता येईल.

काढणीनंतर शेंगा मळणी करून दाणे वेगळे करावेत. दाणे स्वच्छ करून सुकवणे आवश्यक आहे. सुकवलेल्या मूग दाण्यांना 8-10% आर्द्रता असावी, यामुळे दाणे दीर्घकाळ टिकतात.

मूग लागवडीचे फायदे

1. जलसंवर्धन: मूग पीक मुळांमुळे जमिनीत नायट्रोजनचे प्रमाण वाढवते, ज्यामुळे पुढील पिकांसाठी जमीन सुपीक होते.
2. आरोग्यदायी: मूगमध्ये भरपूर प्रथिने असतात, ज्यामुळे त्याचे सेवन आरोग्यासाठी फायदेशीर आहे.
3. ताण सहनशीलता: मूग पीक कमी पाण्यावरही तग धरते, त्यामुळे दुष्काळी परिस्थितीत हे पीक फायदेशीर ठरते.

हे पण वाचा: यशस्वी हरभरा लागवड (Chana Cultivation): समस्यांचे उपाय आणि उत्पादन वाढवण्याचे प्रभावी तंत्र

टोमॅटो लागवड करायची आहे ? मग हे करा आणि 25-26 मध्ये उत्पन्न दुप्पट मिळवा

आजचे बाजार भाव (Bajar Bhav)

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)