टोमॅटो हे भारतात सर्वाधिक लागवड केले जाणारे आणि लोकप्रिय फळ-भाजीपाला पीक आहे. टोमॅटोची लागवड विविध ऋतूंमध्ये केली जाते आणि त्याची मागणी कायमस्वरूपी वाढती असते. या लेखात आपण टोमॅटो लागवड व त्यासंबंधी सखोल माहिती, योग्य जमिन निवड, खत व्यवस्थापन, सिंचन पद्धती, रोग आणि किड नियंत्रण, तसेच टोमॅटोच्या विविध जातींविषयी जाणून घेणार आहोत.
Table of Contents
टोमॅटो लागवडीसाठी योग्य जमीन
जमीन प्रकार
टोमॅटो लागवडीसाठी सर्वात चांगली जमीन म्हणजे चिकणमाती आणि वालुकामिश्रित चिकणमाती आहे. या जमिनीत पाण्याचा चांगला निचरा होतो आणि त्यामधून हवा सहज फिरते. जमिनीचा पीएच मूल्य 6.0 ते 7.0 असावा, जेणेकरून रोपे चांगली वाढतील.
जमिनीची तयारी
जमिनीत योग्य प्रमाणात सेंद्रिय खत मिसळून ती तयार केली पाहिजे. किमान दोन वेळा खोल नांगरणी करून जमिनीचे चांगले भुसभुशीत केले पाहिजे. शेवटी, जमिनीमध्ये सेंद्रिय घटक मिसळून त्याला 1-2 आठवडे मोकळे ठेवावे.
टोमॅटो लागवडीसाठी हवामान आणि तापमान
उन्हाळी लागवड
उन्हाळ्याच्या हंगामात टोमॅटोचे पीक चांगले येते. तापमान 20°C ते 30°C दरम्यान असताना टोमॅटोची वाढ अधिक वेगाने होते. उष्ण तापमानात फळधारणा चांगली होते.
पावसाळी लागवड
पावसाळ्यातील लागवड करताना जमिनीत योग्य प्रकारे पाण्याचा निचरा होणे महत्त्वाचे आहे. पाण्याचा ताण किंवा जास्तीचा पाऊस फळांची गुणवत्ता कमी करू शकतो.
हिवाळी लागवड
थंड हंगामात 15°C ते 20°C तापमानाच्या दरम्यान टोमॅटोची लागवड केली जाते. हिवाळ्याच्या शेवटी फळे तयार होतात आणि त्यासाठी हवेतील आद्रता कमी असावी.
टोमॅटोच्या जाती
टोमॅटोच्या विविध जाती हे प्रत्येक हंगामासाठी वेगवेगळ्या प्रकारे फायदेशीर असतात. योग्य जातीची निवड, त्यांची लागवड, रोग प्रतिकार क्षमता, खर्च, आणि उत्पन्न याबद्दल सखोल माहिती दिल्यास शेतकऱ्यांना अधिक फायदा होऊ शकतो. खाली आपण प्रत्येक हंगामासाठी 5-6 प्रमुख टोमॅटोच्या जातींची माहिती तपशीलवार पाहू.
उन्हाळी टोमॅटो जाती
उन्हाळ्यात लागवड केलेल्या टोमॅटो जातींना जास्त उष्णता सहन करण्याची क्षमता असावी लागते. या हंगामात पाणी व्यवस्थापन, खत आणि रोग नियंत्रणाची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे.
1. पी.के.एम. 1 (PKM 1)
- लागवडीचा काळ: फेब्रुवारी ते मार्च
- खत व्यवस्थापन: सुरुवातीला 100 किलो युरिया, 50 किलो पोटॅश, 150 किलो सुपर फॉस्फेट
- किड नियंत्रण: पांढरी माशी नियंत्रणासाठी इमिडाक्लोप्रिड
- फळधारणेचा कालावधी: 70-80 दिवस
- उत्पन्न: 20-25 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: सुमारे ₹60,000-₹70,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: सुमारे ₹2,00,000-₹3,00,000 प्रति हेक्टर
2. आशा (Asha)
- लागवडीचा काळ: मार्च ते एप्रिल
- खत व्यवस्थापन: जैविक खत आणि 75 किलो युरिया
- कीडनाशक: स्पिनोसाड किडनाशकाचा वापर
- फळधारणेचा कालावधी: 65-75 दिवस
- उत्पन्न: 22-26 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹65,000-₹75,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,50,000-₹3,20,000 प्रति हेक्टर
3. स्वर्णमेघ (Swarnmegh)
- लागवडीचा काळ: मार्च ते एप्रिल
- खत व्यवस्थापन: शेणखत आणि 60 किलो पोटॅश, सुपर फॉस्फेट
- किड नियंत्रण: पाण्याचा साचलेला ताण टाळणे
- फळधारणेचा कालावधी: 70 दिवस
- उत्पन्न: 18-22 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹55,000-₹65,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,00,000-₹2,50,000 प्रति हेक्टर
4. सरथी (Sarathi)
- लागवडीचा काळ: एप्रिल
- खत व्यवस्थापन: जैविक खत, 100 किलो युरिया
- किडनाशक: तुषार बुरशीसाठी मॅन्कोझेब फंगीसाइड
- फळधारणेचा कालावधी: 60 दिवस
- उत्पन्न: 20-25 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹50,000-₹60,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,30,000-₹2,80,000 प्रति हेक्टर
5. सूरज (Suraj)
- लागवडीचा काळ: मार्च ते मे
- खत व्यवस्थापन: जैविक खत आणि नायट्रोजन खते
- किडनाशक: किड नियंत्रणासाठी क्लोरोपायरीफॉस
- फळधारणेचा कालावधी: 65 दिवस
- उत्पन्न: 23-27 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹70,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹3,00,000-₹3,50,000 प्रति हेक्टर
6. अनिका (Anika)
- लागवडीचा काळ: मार्च
- खत व्यवस्थापन: 80 किलो युरिया, सुपर फॉस्फेट
- कीडनाशक: फळमाशी नियंत्रित करण्यासाठी थायामेथॉक्साम
- फळधारणेचा कालावधी: 70 दिवस
- उत्पन्न: 20-24 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹60,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,50,000-₹3,00,000 प्रति हेक्टर
| जात | फळधारणेचा कालावधी | खर्च (₹ प्रति हेक्टर) | उत्पन्न (₹ प्रति हेक्टर) | प्रमुख किडनाशक |
|---|---|---|---|---|
| पी.के.एम. 1 | 70-80 दिवस | ₹60,000-₹70,000 | ₹2,00,000-₹3,00,000 | इमिडाक्लोप्रिड |
| आशा | 65-75 दिवस | ₹65,000-₹75,000 | ₹2,50,000-₹3,20,000 | स्पिनोसाड |
| स्वर्णमेघ | 70 दिवस | ₹55,000-₹65,000 | ₹2,00,000-₹2,50,000 | पाण्याचा निचरा |
| सरथी | 60 दिवस | ₹50,000-₹60,000 | ₹2,30,000-₹2,80,000 | मॅन्कोझेब |
| सूरज | 65 दिवस | ₹70,000 | ₹3,00,000-₹3,50,000 | क्लोरोपायरीफॉस |
| अनिका | 70 दिवस | ₹60,000 | ₹2,50,000-₹3,00,000 | थायामेथॉक्साम |
पावसाळी टोमॅटो जाती
पावसाळ्यात जास्त पाऊस आणि ओलसर हवामान असते, त्यामुळे पाण्याचा योग्य निचरा आणि रोगप्रतिबंधक जातींची निवड करणे महत्त्वाचे आहे.
1. नेती (Netti)
- लागवडीचा काळ: जून ते जुलै
- खत व्यवस्थापन: जैविक खत, सेंद्रिय कंपोस्ट
- किडनाशक: फफूंदनाशकांसाठी मॅन्कोझेब
- फळधारणेचा कालावधी: 75 दिवस
- उत्पन्न: 18-20 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹50,000-₹60,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,00,000-₹2,40,000 प्रति हेक्टर
2. राखी (Rakhi)
- लागवडीचा काळ: जुलै
- खत व्यवस्थापन: शेणखत, जैविक खते
- किडनाशक: फुलकिड्यांसाठी फिप्रोनील
- फळधारणेचा कालावधी: 80 दिवस
- उत्पन्न: 19-23 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹55,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,20,000-₹2,50,000 प्रति हेक्टर
3. प्रताप (Pratap)
- लागवडीचा काळ: जून
- खत व्यवस्थापन: 60 किलो युरिया, 50 किलो सुपर फॉस्फेट
- किडनाशक: तुषार बुरशीसाठी मॅन्कोझेब
- फळधारणेचा कालावधी: 85 दिवस
- उत्पन्न: 20-25 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹60,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,50,000-₹3,00,000 प्रति हेक्टर
4. पुष्पा (Pushpa)
- लागवडीचा काळ: जुलै
- खत व्यवस्थापन: जैविक खत आणि नायट्रोजन खते
- किडनाशक: फुलकिडी नियंत्रित करण्यासाठी थायामेथॉक्साम
- फळधारणेचा कालावधी: 75 दिवस
- उत्पन्न: 21-24 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹65,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,80,000-₹3,20,000 प्रति हेक्टर
5. श्वेता (Shweta)
- लागवडीचा काळ: जून ते जुलै
- खत व्यवस्थापन: जैविक खते, सेंद्रिय कंपोस्ट
- किडनाशक: फुलकिडी आणि पांढरी माशी नियंत्रणासाठी इमिडाक्लोप्रिड
- फळधारणेचा कालावधी: 80 दिवस
- उत्पन्न: 18-22 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹55,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,30,000-₹2,70,000 प्रति हेक्टर
| जात | फळधारणेचा कालावधी | खर्च (₹ प्रति हेक्टर) | उत्पन्न (₹ प्रति हेक्टर) | प्रमुख किडनाशक |
|---|---|---|---|---|
| नेती | 75 दिवस | ₹50,000-₹60,000 | ₹2,00,000-₹2,40,000 | मॅन्कोझेब |
| राखी | 80 दिवस | ₹55,000 | ₹2,20,000-₹2,50,000 | फिप्रोनील |
| प्रताप | 85 दिवस | ₹60,000 | ₹2,50,000-₹3,00,000 | मॅन्कोझेब |
| पुष्पा | 75 दिवस | ₹65,000 | ₹2,80,000-₹3,20,000 | थायामेथॉक्साम |
| श्वेता | 80 दिवस | ₹55,000 | ₹2,30,000-₹2,70,000 | इमिडाक्लोप्रिड |
हिवाळी टोमॅटो जाती
हिवाळ्यातील थंड तापमानामध्ये टोमॅटोच्या काही विशिष्ट जाती चांगले उत्पादन देतात. थंड हवामानामुळे फळांची गुणवत्ता उत्तम राहते.
1. पंत बहार (Pant Bahar)
- लागवडीचा काळ: ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर
- खत व्यवस्थापन: शेणखत आणि कंपोस्ट
- किडनाशक: फफूंद नियंत्रणासाठी मॅन्कोझेब
- फळधारणेचा कालावधी: 85 दिवस
- उत्पन्न: 18-20 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹50,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,00,000-₹2,50,000 प्रति हेक्टर
2. अर्का विकस (Arka Vikas)
- लागवडीचा काळ: नोव्हेंबर
- खत व्यवस्थापन: नायट्रोजन खते, शेणखत
- किडनाशक: फुलकिडी आणि पांढरी माशी नियंत्रित करण्यासाठी क्लोरोपायरीफॉस
- फळधारणेचा कालावधी: 90 दिवस
- उत्पन्न: 22-25 टन प्रति हेक्टर
- खर्च: ₹55,000 प्रति हेक्टर
- उत्पन्न: ₹2,50,000-₹3,00,000 प्रति हेक्टर
| जात | फळधारणेचा कालावधी | खर्च (₹ प्रति हेक्टर) | उत्पन्न (₹ प्रति हेक्टर) | प्रमुख किडनाशक |
|---|---|---|---|---|
| पंत बहार | 85 दिवस | ₹50,000 | ₹2,00,000-₹2,50,000 | मॅन्कोझेब |
| अर्का विकस | 90 दिवस | ₹55,000 | ₹2,50,000-₹3,00,000 | क्लोरोपायरीफॉस |
याप्रमाणे, टोमॅटोच्या जाती निवडताना हंगाम, हवामान, जमीन आणि उपलब्ध संसाधनांचा विचार करून योग्य निवड केली तर उत्पादन वाढू शकते.
हे पण वाचा: मिरची लागवड करण्याची संपूर्ण माहिती: सर्वोत्तम 10 जाती, हवामान, आणि व्यवस्थापन तंत्र
टोमॅटो लागवड पद्धती
रोपांची निवड आणि लागवड
टोमॅटोचे चांगले पीक घेण्यासाठी 25-30 दिवसांच्या तंदुरुस्त रोपांची निवड करावी. लागवड करताना रोपांमध्ये 60-75 सेंटीमीटर अंतर ठेवावे, जेणेकरून त्यांना वाढण्यास पुरेशी जागा मिळेल.
रोपे लावण्याची वेळ
टोमॅटो रोपे सकाळी किंवा संध्याकाळी लावावी, कारण या वेळी सूर्यप्रकाश कमी असतो. यामुळे रोपांना लगेच ताण येत नाही आणि वाढ चांगली होते.
सिंचन व्यवस्थापन
टोमॅटो पिकाला नियमित पाणी देणे गरजेचे असते. लागवडीनंतर लगेच सिंचन करावे आणि नंतर दोन ते तीन दिवसांनी पुन्हा पाणी द्यावे. त्यानंतर 7 ते 10 दिवसांच्या अंतराने सिंचन करणे योग्य ठरते.
ठिबक सिंचन
ठिबक सिंचन पद्धतीने पाणी दिल्यास पाण्याची बचत होते आणि प्रत्येक रोपाला आवश्यक प्रमाणात पाणी मिळते. यामुळे पीक उत्पादनात वाढ होते आणि रोपे तंदुरुस्त राहतात.
ओलावा नियंत्रण
ओलाव्याची योग्य पातळी राखणे आवश्यक आहे. जास्त पाणी दिल्यास फळांचा आकार लहान होतो आणि गुणवत्ता कमी होते.
हे पण वाचा: उन्हाळी आणि पावसाळी कांदा लागवड: प्रक्रिया, खर्च, आणि योग्य खत व्यवस्थापन
खत व्यवस्थापन
जैविक खते
टोमॅटोच्या लागवडीसाठी सेंद्रिय खताचा वापर फायदेशीर असतो. शेणखत, कंपोस्ट किंवा हिरवळ खतांचा वापर करून जमिनीची गुणवत्ता सुधारता येते.
रासायनिक खते
टोमॅटो लागवडीत युरिया, सुपर फॉस्फेट आणि पोटॅश या रासायनिक खतांचा वापर केला जातो. सुरुवातीला 75-100 किलो युरिया, 150-200 किलो सुपर फॉस्फेट, आणि 50 किलो पोटॅश प्रति एकर दिले जाते.
मायक्रो न्युट्रिएंट्स
जिंक, बोरॉन, मॅग्नेशियम इत्यादी मायक्रो न्युट्रिएंट्सचा वापर करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून फळांची गुणवत्ता आणि उत्पादन क्षमता वाढते.
रोग व किड नियंत्रण
सामान्य रोग
- तुषार बुरशी (Blight) – ही एक महत्त्वाची समस्या आहे. त्यावर नियंत्रणासाठी मॅन्कोझेब किंवा कार्बेंडाझीम सारखे फंगीसाइड वापरावे.
- पांढरी माशी (Whitefly) – टोमॅटोवर मोठ्या प्रमाणावर आढळणारी माशी आहे. या किडीला नियंत्रित करण्यासाठी इमिडाक्लोप्रिड सारखी औषधे उपयुक्त ठरतात.
कीटकनाशकांचा वापर
टोमॅटो पिकावर विविध कीटकनाशकांचा योग्य प्रकारे वापर केल्यास पीक संरक्षण चांगले करता येते. परंतु, कीटकनाशकांचा वापर करताना ते प्रमाणात असावे आणि वातावरणीय परिस्थितीनुसार वापर करावा.
फळांची तोडणी
टोमॅटोची तोडणी फळांच्या रंगावर आणि आकारावर अवलंबून असते. साधारणतः 60-70 दिवसांत फळे तोडण्यासाठी तयार होतात. ताजे आणि लालसर फळे तोडावीत, ज्यामुळे त्यांची गुणवत्ता चांगली राहते.
फळांचे संकलन
टोमॅटो फळांचे संकलन हलक्या हाताने करावे आणि त्यांची नासधूस टाळावी. एकाच वेळी संपूर्ण पीक काढले जात नाही, तर क्रमाक्रमाने 7-10 दिवसांच्या अंतराने फळांची तोडणी केली जाते.
आजचे टोमॅटो बाजार भाव
स्थानिक बाजार भाव
टोमॅटोचे दर वेगवेगळ्या बाजारपेठांमध्ये बदलतात. साधारणतः आजच्या घडीला 15 ते 30 रुपये प्रति किलो दराने टोमॅटो विक्रीला आहेत. परंतु, हंगामानुसार, गुणवत्ता आणि मागणीनुसार दरात बदल होतो.
टोमॅटोच्या विक्रीसाठी योग्य वेळ
टोमॅटोची विक्री करताना हंगामानुसार दराचा विचार करून निर्णय घ्यावा. उन्हाळ्यात आणि हिवाळ्यात टोमॅटोच्या किंमती अधिक असतात, तर पावसाळ्यात किंमती कमी होतात. योग्य वेळी उत्पादन विक्रीसाठी घेऊन जावे.
काढणी नंतरचे व्यवस्थापन
पॅकिंग
टोमॅटोची गुणवत्ता राखण्यासाठी फळांची योग्य प्रकारे पॅकिंग करणे आवश्यक आहे. प्लास्टिक किंवा झाडांच्या टोपल्यांमध्ये फळे व्यवस्थित भरावीत, ज्यामुळे फळांची ताजेपणा टिकून राहते.
साठवण
टोमॅटोची साठवण थंड आणि अंधाऱ्या ठिकाणी करावी. तापमान 10-15°C दरम्यान असावे, जेणेकरून फळे दीर्घकाळ टिकतील.
निष्कर्ष
टोमॅटो लागवडीत योग्य जमिन, हवामान, खत व्यवस्थापन, आणि सिंचन पद्धतीचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे. टोमॅटोचे विविध रोग आणि किडींवर योग्य नियंत्रण आणण्यासाठी कीटकनाशकांचा आणि जैविक पद्धतींचा वापर करावा. योग्य बाजारपेठ शोधून विक्री केल्यास शेतकऱ्यांना अधिक फायदा होतो. शेवटी, टोमॅटोची लागवड एक फायदेशीर व्यवसाय आहे, जो नियोजनबद्धरीत्या केल्यास यशस्वी होऊ शकतो.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
टोमॅटो लागवडीसाठी सर्वोत्तम काळ कोणता आहे?
टोमॅटोची लागवड उन्हाळ्यात आणि हिवाळ्यात सर्वोत्तम असते. उन्हाळ्यात फळांचे उत्पादन अधिक होते, तर हिवाळ्यात फळांची गुणवत्ता उत्तम असते.
टोमॅटोची कोणती जात सर्वाधिक उत्पादन देते?
सर्वाधिक उत्पादन देणारी जात म्हणजे पी.के.एम. 1 (PKM 1), जी उन्हाळ्यात चांगले उत्पादन देते.
टोमॅटोच्या पिकावर कोणते रोग जास्त प्रमाणात येतात?
टोमॅटोवर तुषार बुरशी आणि पांढरी माशी यासारखे रोग आणि किड जास्त प्रमाणात येतात. योग्य औषधांचा वापर करून यांचे नियंत्रण करता येते.
टोमॅटो लागवडीत कोणते खत सर्वोत्तम आहे?
सेंद्रिय खताचा वापर उत्तम असून, युरिया, सुपर फॉस्फेट आणि पोटॅश या खतांचा प्रमाणित वापर केला जातो.
टोमॅटोची विक्री कधी करावी?
टोमॅटोची विक्री उन्हाळ्यात आणि हिवाळ्यात करावी, कारण या काळात त्याचे दर अधिक असतात.
टोमॅटो लागवडीत पाण्याचे व्यवस्थापन कसे करावे?
टोमॅटो पिकाला ठिबक सिंचन पद्धतीने पाणी देणे फायदेशीर असते. त्यातून पाण्याची बचत होते आणि पीक दर्जा सुधारतो.
