बुरशीनाशक: महत्व, प्रकार, उपयोग आणि भारतीय बाजारातील किंमती

बुरशीनाशक म्हणजे बुरशीजन्य रोगांविरुद्ध वापरली जाणारी रसायने किंवा औषधे. बुरशीमुळे होणाऱ्या विविध वनस्पती रोगांचा प्रतिकार करण्यासाठी बुरशीनाशकांचा वापर केला जातो. कृषी क्षेत्रात यांचा वापर वाढल्यामुळे उत्पादनात सुधारणा होते आणि पिकांचे संरक्षण होते. या लेखात, बुरशीनाशकांचे प्रकार, त्यांच्या किंमती, विविध पिकांसाठी त्यांच्या उपयोगाबद्दल माहिती दिली जाईल. तसेच, प्रमुख बुरशीनाशकांची यादी देखील दिली जाईल.

बुरशीनाशक म्हणजे काय?

बुरशीनाशक (Fungicides) हे रसायन आहे जे बुरशीचे जीवाणू किंवा रोगकारक सूक्ष्मजंतू नष्ट करण्यासाठी वापरले जाते. हे रसायन वनस्पतींच्या पानांवर, फुलांवर किंवा मुळांवर फवारले जाते. बुरशीनाशकामुळे पिकांवरील रोग नियंत्रित केले जातात आणि उत्पादन वाढते. भारतात विविध प्रकारची बुरशीनाशके उपलब्ध आहेत, जी विविध पिकांसाठी उपयुक्त असतात.

बुरशीनाशकांचे प्रकार

बुरशीनाशके विविध प्रकारात येतात, जे त्यांच्या काम करण्याच्या पद्धतीनुसार वेगवेगळ्या श्रेणींमध्ये विभागली जातात. मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

1. संपर्क बुरशीनाशक (Contact Fungicides)

संपर्क बुरशीनाशक पिकाच्या पृष्ठभागावर फवारले जाते आणि तिथेच रोगकारकांना नष्ट करते. हे बुरशीच्या संपर्कात आल्यावर लगेच त्यावर परिणाम करते. उदा. कापसावर होणाऱ्या फफोंदीच्या नियंत्रणासाठी ‘कवच बुरशीनाशक’ वापरले जाते.

2. प्रणालीगत बुरशीनाशक (Systemic Fungicides)

प्रणालीगत बुरशीनाशक वनस्पतीच्या आत प्रवेश करते आणि आतून बुरशीचा नाश करते. हे वनस्पतीच्या मुळांपासून शेंड्यापर्यंत फैलावते, ज्यामुळे अधिक कार्यक्षमतेने रोगाचा प्रतिकार होतो. उदाहरणार्थ, ‘रोको बुरशीनाशक’ प्रणालीगत प्रकारातील एक उत्तम औषध आहे.

3. निवारक बुरशीनाशक (Preventive Fungicides)

निवारक बुरशीनाशकांचा वापर पिकांना रोग होण्यापूर्वी केला जातो. याचा उद्देश रोग होऊच नये हा असतो. हे मुख्यत्वे बुरशीच्या विकासाला प्रतिबंध करते. अशा बुरशीनाशकांचे नियमित फवारणी करून पिकांचे संरक्षण केले जाते.

4. उपचारात्मक बुरशीनाशक (Curative Fungicides)

उपचारात्मक बुरशीनाशकांचा वापर तेव्हा केला जातो जेव्हा पिकांवर बुरशीजन्य रोग आधीच झालेले असतात. हे रोगकारक सूक्ष्मजंतू नष्ट करतात आणि पिकांना परत बऱ्या स्थितीत आणतात.

5. सेंद्रिय बुरशीनाशक (Organic Fungicides)

सेंद्रिय बुरशीनाशक नैसर्गिक घटकांपासून बनवले जातात आणि रसायनांचा वापर टाळला जातो. जैविक शेतीमध्ये यांचा उपयोग जास्त प्रमाणात केला जातो. उदा., निंबोळी अर्क आणि तांदळाच्या पिकांसाठी सेंद्रिय पद्धतीने तयार केलेले काही बुरशीनाशक वापरले जातात.

बुरशीनाशकांचा उपयोग कोणत्या पिकांसाठी केला जातो?

बुरशीनाशकांचा उपयोग विविध पिकांवर केला जातो, मुख्यतः फळे, भाजीपाला, तृणधान्ये, कडधान्ये, आणि तेलबिया पिके यांवर याचा उपयोग केला जातो. यासह खालील पिकांवर बुरशीनाशकांचा सर्वाधिक उपयोग होतो:

• धान्य पिके (Rice, Wheat, Maize): धान्य पिकांमध्ये गव्हाच्या पिकावर बुरशीजन्य रोगांचा प्रतिकार करण्यासाठी बुरशीनाशकांचा वापर केला जातो.
• भाजीपाला (Vegetables): टोमॅटो, बटाटा, वांगी, आणि मिरचीसारख्या भाज्यांवर बुरशीनाशकांचा उपयोग मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
• फळे (Fruits): सफरचंद, द्राक्षे, आणि केळी पिकांवर बुरशीनाशकांचा उपयोग केला जातो.
• कापूस (Cotton): कापसावरील बुरशीजन्य रोगांच्या नियंत्रणासाठी विविध बुरशीनाशकांचा वापर केला जातो.

भारतीय बाजारात उपलब्ध प्रमुख बुरशीनाशकांची यादी

भारतीय बाजारात विविध प्रकारची बुरशीनाशके उपलब्ध आहेत. प्रत्येक बुरशीनाशकाचे कार्य वेगवेगळे असते. खालील तक्त्यात काही प्रमुख बुरशीनाशकांची माहिती दिली आहे:

बुरशीनाशकाचे नाव	कोणत्या रोगासाठी उपयुक्त	प्रमाण	किंमत (प्रति लिटर/किलो)
रोको बुरशीनाशक	पाने, फळे आणि फुलांवरील रोग	100 मिली	₹300-₹400
साफ बुरशीनाशक	फळावरील काळे डाग	1 लिटर	₹500-₹600
टिल्ट बुरशीनाशक	गव्हाचे पिक, पावडर मिड्यू	250 मिली	₹700-₹800
कवच बुरशीनाशक	पानांवरील बुरशी, रतवा रोग	500 ग्रॅम	₹350-₹450
कस्टोडिया बुरशीनाशक	बटाट्यावरची उग्र रोगे	1 किलो	₹700-₹850
कोनिका बुरशीनाशक	द्राक्षावरील रोग	1 लिटर	₹800-₹900
अँट्राकोल बुरशीनाशक	भाजीपाल्यावरची कवकजन्य रोग	500 ग्रॅम	₹300-₹400
स्कोअर बुरशीनाशक	सफरचंदावरील रोग	250 मिली	₹900-₹1000

काही महत्त्वाची बुरशीनाशके

1. रोको बुरशीनाशक

रोको बुरशीनाशक प्रणालीगत बुरशीनाशक असून, याचा वापर पानांच्या, फुलांच्या आणि फळांच्या विविध रोगांच्या नियंत्रणासाठी केला जातो. हे धान्य, भाजीपाला, आणि फळे यांवर मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. याची किंमत भारतीय बाजारात अंदाजे ₹300 ते ₹400 प्रति 100 मिली असते.

2. साफ बुरशीनाशक

साफ बुरशीनाशक हे विशेषतः फळांवरील काळे डाग आणि पानांवरील रोगांच्या नियंत्रणासाठी उपयुक्त आहे. हे प्रणालीगत बुरशीनाशक आहे आणि ते फळबागांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. याची किंमत ₹500 ते ₹600 प्रति लिटर आहे.

3. टिल्ट बुरशीनाशक

टिल्ट बुरशीनाशक हे प्रणालीगत आहे आणि गव्हाचे पिक, मका, आणि इतर तृणधान्यांवरील पावडर मिड्यू रोगांच्या नियंत्रणासाठी वापरले जाते. हे अत्यंत प्रभावी आहे आणि पिकांच्या सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाचे आहे. याची किंमत ₹700 ते ₹800 प्रति 250 मिली आहे.

4. कवच बुरशीनाशक

कवच बुरशीनाशक हे एक संपर्क बुरशीनाशक आहे, जे मुख्यत्वे पानांवरील बुरशी आणि रतवा रोगांच्या नियंत्रणासाठी वापरले जाते. याची किंमत ₹350 ते ₹450 प्रति 500 ग्रॅम आहे.

5. कस्टोडिया बुरशीनाशक

कस्टोडिया बुरशीनाशक हे बटाट्यावर येणाऱ्या उग्र रोगांच्या नियंत्रणासाठी वापरले जाते. याची प्रणालीगत पद्धतीने कार्य करण्याची क्षमता आहे, ज्यामुळे पिकांची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवली जाते. याची किंमत ₹700 ते ₹850 प्रति 1 किलो आहे.

6. कोनिका बुरशीनाशक

कोनिका बुरशीनाशक हे मुख्यत्वे द्राक्षावरील रोगांच्या नियंत्रणासाठी वापरले जाते. हे पिकांच्या बुरशीजन्य रोगांना प्रतिबंधित करते आणि पिकांना निरोगी ठेवते. याची किंमत ₹800 ते ₹900 प्रति लिटर आहे.

7. अँट्राकोल बुरशीनाशक

अँट्राकोल बुरशीनाशक हे भाजीपाल्यांवर होणाऱ्या कवकजन्य रोगांच्या नियंत्रणासाठी उपयुक्त आहे. याची किंमत ₹300 ते ₹400 प्रति 500 ग्रॅम आहे.

8. स्कोअर बुरशीनाशक

स्कोअर बुरशीनाशक हे सफरचंदावर होणाऱ्या रोगांसाठी प्रभावी आहे. याचा वापर फळबागांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. याची किंमत ₹900 ते ₹1000 प्रति 250 मिली आहे.

भारतीय बाजारातील बुरशीनाशकांचे दर

बुरशीनाशकांच्या किंमती त्यांच्या प्रकारानुसार आणि प्रमाणानुसार बदलतात. सामान्यत: प्रणालीगत बुरशीनाशके संपर्क बुरशीनाशकांपेक्षा अधिक महाग असतात कारण त्यांचे कार्य अधिक सखोल असते. बाजारात उपलब्ध असलेल्या विविध ब्रँड्सची किंमत पुढीलप्रमाणे असते:

• प्रणालीगत बुरशीनाशके: ₹500 ते ₹1000 प्रति लिटर
• संपर्क बुरशीनाशके: ₹300 ते ₹500 प्रति लिटर
• सेंद्रिय बुरशीनाशके: ₹400 ते ₹600 प्रति लिटर

बुरशीनाशकांचा वापर करण्याचे फायदे

1. रोगांवर नियंत्रण: बुरशीनाशकांमुळे बुरशीजन्य रोगांच्या प्रसाराला आळा बसतो.
2. उत्पादन वाढ: रोगांच्या नियंत्रणामुळे पिकांचे उत्पादन वाढते.
3. पिकांच्या संरक्षणाची वाढ: बुरशीनाशकांमुळे पिकांना रोगप्रतिकारक शक्ती मिळते.
4. पिकांचा दर्जा सुधारतो: बुरशीनाशकांच्या वापरामुळे पिकांचा दर्जा सुधारतो आणि बाजारात अधिक मागणी असते.

बुरशीनाशक वापरण्याचे काही महत्त्वाचे नियम

बुरशीनाशकांचा वापर करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टींची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे. योग्य पद्धतीने वापरल्यास, पिकांवर होणारा सकारात्मक परिणाम अधिक चांगला असतो, आणि अनावश्यक हानी टाळली जाऊ शकते. खालील काही महत्त्वाचे नियम पाळावेत:

1. बुरशीनाशकांचे प्रमाण योग्य ठेवा

बुरशीनाशकांचा वापर करताना दिलेल्या सूचनांनुसार प्रमाणाचे पालन करणे अत्यावश्यक आहे. अधिक प्रमाणात वापरल्यास पिकांना हानी पोहोचू शकते, तर कमी प्रमाणात वापरल्यास त्याचा योग्य परिणाम दिसून येणार नाही. त्यामुळे पॅकेटवरील सूचनांचे पालन करून फवारणी करावी.

2. योग्य वेळी फवारणी करा

बुरशीनाशक फवारणीसाठी योग्य वेळ निवडणे खूप महत्त्वाचे आहे. सकाळी किंवा संध्याकाळी थंड हवामानात फवारणी करणे सर्वोत्तम असते. उष्णतेच्या वेळेत किंवा पावसाळ्याच्या वेळी फवारणी केल्यास बुरशीनाशक पाण्यामुळे वाहून जाते, त्यामुळे फवारणीचा परिणाम कमी होतो.

3. संरक्षक साधनांचा वापर करा

बुरशीनाशक फवारणी करताना शारीरिक सुरक्षेची काळजी घेणे गरजेचे आहे. यासाठी मास्क, हातमोजे, आणि पूर्ण कपडे वापरावेत, जेणेकरून त्वचेला रसायनांचा संपर्क होणार नाही. यामुळे रासायनिक विषबाधेपासून सुरक्षित राहता येते.

4. योग्य उपकरणांचा वापर करा

फवारणीसाठी वापरली जाणारी उपकरणेही स्वच्छ आणि योग्य प्रकारची असावीत. फवारणी करणारे उपकरण खराब असल्यास रसायन पिकांवर योग्य प्रमाणात पोहोचत नाही, त्यामुळे प्रभाव कमी होतो. फवारणी उपकरणे वेळोवेळी स्वच्छ करून त्यांची देखभाल करणे आवश्यक आहे.

5. मिश्रणाची काळजी घ्या

बुरशीनाशकाचे इतर कोणत्याही औषधांसोबत मिश्रण करण्यापूर्वी त्याची योग्य माहिती घ्यावी. काही औषधे एकत्र केल्यास त्यांचा रासायनिक परिणाम पिकांसाठी घातक ठरू शकतो. त्यामुळे फवारणीच्या आधी तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा किंवा पॅकेटवरील सूचनांचे पालन करावे.

6. फवारणीनंतर पिकांवरचे निरीक्षण ठेवा

फवारणीनंतर पिकांवर नियमित निरीक्षण ठेवावे. बुरशीनाशकांचा सकारात्मक परिणाम होत आहे की नाही, हे वेळोवेळी तपासणे गरजेचे आहे. यामुळे पुढील आवश्यक ती फवारणी किंवा उपाययोजना वेळेत करता येतात.

---

भारतीय बाजारातील असेंद्रिय बुरशीनाशके

सेंद्रिय शेतीचा प्रसार वाढत असल्यामुळे असेंद्रिय (Organic) बुरशीनाशकांचा वापरही वाढत आहे. असेंद्रिय बुरशीनाशके नैसर्गिक घटकांपासून बनवली जातात आणि त्यात रसायनांचा वापर होत नाही. अशा बुरशीनाशकांचा पर्यावरणावर कमी परिणाम होतो आणि ते शाश्वत शेतीसाठी उपयुक्त ठरतात.

1. निंबोळी अर्क (Neem Oil)

निंबोळी अर्क हे जैविक शेतीत मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. याचा वापर बुरशीजन्य रोगांसोबतच कीटकनाशक म्हणूनही होतो. निंबोळी अर्काचा फवारणीसाठी वापर केल्यास पिकांना बुरशीपासून संरक्षण मिळते आणि त्याबरोबरच कीटकांपासूनही पिकांचे रक्षण होते. निंबोळी अर्क नैसर्गिक असल्यामुळे पर्यावरणास हानिकारक नसतो आणि मातीच्या आरोग्यावरही विपरीत परिणाम करत नाही. तसेच, तो जैविक पिकांच्या उत्पादनासाठी विशेष उपयुक्त आहे. निंबोळी अर्काच्या 1 लिटरची किंमत साधारणतः ₹400 ते ₹600 दरम्यान असते.

2. तांबड्या मिरचीचा अर्क (Chili Pepper Extract)

तांबड्या मिरचीच्या अर्काचा वापर सेंद्रिय बुरशीनाशक आणि कीटकनाशक म्हणून केला जातो. हा अर्क बुरशीजन्य रोगांना रोखण्यासाठी आणि पिकांच्या संरक्षणासाठी प्रभावी आहे. तांबड्या मिरचीच्या अर्काचे प्रमाण जास्त नसले तरी त्याचे परिणामकारकपणे काम होऊ शकते.

3. तांबट (Copper-based Fungicides)

तांबट हे नैसर्गिक घटकांपासून बनलेले असते, आणि याचा वापर जैविक पद्धतीत केला जातो. तांबट बुरशीनाशक फळे, भाजीपाला, आणि तृणधान्यांवरील बुरशीजन्य रोगांच्या नियंत्रणासाठी प्रभावी आहे. हे पिकांना कोणतेही हानिकारक रसायन न वापरता रोगांपासून सुरक्षित ठेवते. तांबटाचे औषध भारतीय बाजारात ₹500 ते ₹700 प्रति लिटरच्या दरात उपलब्ध असते.

4. बायोकंट्रोल एजंट्स (Biocontrol Agents)

हे सेंद्रिय बुरशीनाशकांमध्ये समाविष्ट होणारे घटक आहेत, जे नैसर्गिक जीवाणूंवर आधारित असतात. याचा वापर बुरशीजन्य रोगांच्या नियंत्रणासाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, ट्रायकोडर्मा (Trichoderma) हा जीवाणू अनेक पिकांवरील बुरशीजन्य रोगांचा प्रतिकार करण्यात उपयुक्त ठरतो. याचा वापर तांदळाच्या, कापसाच्या, आणि फळबागांवरील रोगांच्या नियंत्रणासाठी केला जातो. याची किंमत प्रति किलो ₹300 ते ₹500 दरम्यान असते.

---

बुरशीनाशकांच्या वापरासाठी काही खास टिप्स

पिकांसाठी विशिष्ट बुरशीनाशक निवडा: कोणते बुरशीनाशक कोणत्या पिकासाठी योग्य आहे, याची माहिती घेऊनच वापर करावा. सर्व पिकांसाठी एकच बुरशीनाशक उपयुक्त असेलच असे नाही.

एकाच प्रकारचे बुरशीनाशक सतत वापरू नका: रोगकारक बुरशीजन्य जीव वेळोवेळी बुरशीनाशकांच्या प्रभावाला प्रतिकार करू शकतात, त्यामुळे विविध बुरशीनाशकांचा वापर वेळोवेळी बदलून करावा.

नैसर्गिक आणि रासायनिक बुरशीनाशकांचे संतुलित वापर: शक्य असेल तेथे नैसर्गिक आणि सेंद्रिय बुरशीनाशकांचा वापर करावा. जैविक शेतीत याचे विशेष महत्त्व आहे, कारण हे पर्यावरणास अनुकूल असतात.

सुधारित तंत्रज्ञानाचा वापर: फवारणीसाठी आधुनिक उपकरणांचा वापर करावा, ज्यामुळे बुरशीनाशकाचे प्रमाण योग्य आणि कार्यक्षमतेने पिकांवर फवारले जाईल. यामुळे रोगांचे नियंत्रण अधिक चांगले होते.

शेतीतील कीटकनाशके : प्रकार, वापर, फायदे आणि प्रमुख ब्रँड्सची संपूर्ण माहिती

निष्कर्ष

बुरशीनाशक हे आधुनिक कृषी पद्धतीतील अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे. यामुळे पिकांचे रोगांपासून संरक्षण होते आणि उत्पादनात वाढ होते. भारतीय बाजारात उपलब्ध असलेल्या विविध प्रकारच्या बुरशीनाशकांची किंमत, प्रकार, आणि उपयोग विविध आहेत. संपर्क, प्रणालीगत, आणि सेंद्रिय बुरशीनाशक हे पिकांच्या संरक्षणासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात. योग्य प्रमाणात आणि पद्धतीने बुरशीनाशकांचा वापर केल्यास कृषी उत्पादनांचे प्रमाण वाढवता येते आणि पिकांची गुणवत्ता सुधरवता येते. त्यामुळे, शेतकऱ्यांनी तज्ज्ञांचा सल्ला घेऊनच योग्य बुरशीनाशकांचा वापर करावा.

FAQs (वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न)