युरिया खत हे एक महत्त्वाचे रासायनिक खत असून ते भारतात मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. शेतीमध्ये पिकांची उत्पादकता वाढवण्यासाठी युरिया हे नायट्रोजनयुक्त खत म्हणून ओळखले जाते. युरिया खताच्या योग्य वापरामुळे पिकांना आवश्यक असणारी नायट्रोजन मिळते, ज्यामुळे त्यांची वाढ सुधारते आणि उत्पादन क्षमतेत वाढ होते. युरिया खताचे फायदे, त्याचे योग्य प्रमाण, नॅनो युरियाचे महत्त्व, आणि विविध पिकांवर युरियाचा वापर याबाबत या लेखात सविस्तर माहिती घेऊ.
Table of Contents
युरिया खताची ओळख
युरिया हे एक सर्वाधिक वापरले जाणारे नायट्रोजनयुक्त रासायनिक खत आहे. याचे रासायनिक सूत्र CO(NH₂)₂ असे आहे, आणि त्यामध्ये ४६% नायट्रोजन असतो. नायट्रोजन हे पिकांच्या वाढीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते कारण त्याचा वापर पिकांच्या पेशींच्या निर्माण प्रक्रियेत होतो. भारतातील बहुतेक शेतकरी युरियाचा वापर पिकांच्या वेगवान वाढीसाठी करतात.
युरिया खताचे फायदे
- पिकांच्या वाढीसाठी महत्त्वाचे: युरियामध्ये भरपूर नायट्रोजन असते, जे पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक असते. नायट्रोजनमुळे पानांच्या वाढीत आणि हरितकणांच्या (chlorophyll) निर्मितीमध्ये सुधारणा होते, ज्यामुळे पिके अधिक हिरवीगार आणि ताजीतवानी दिसतात.
- वाढीला चालना देते: युरिया खतामुळे पिकांच्या उत्पादनामध्ये सुधारणा होते. पिकांच्या वाढीची गती वाढवण्यासाठी युरिया महत्त्वाचे ठरते.
- कमी किंमतीत उपलब्ध: युरिया खताची किंमत इतर खतमधून तुलनेने कमी असते, ज्यामुळे ते शेतकऱ्यांसाठी परवडणारे आहे.
- जैविक खतांपेक्षा अधिक प्रभावी: रासायनिक स्वरूपामुळे युरिया खत हे जलद परिणाम दर्शवते. जैविक खतांमध्ये पोषक घटक हळूहळू सोडले जातात, तर युरिया तत्काळ नायट्रोजन प्रदान करते.
युरिया खत किंमत
युरियाचे दर हे बाजारात स्थिर असतात, परंतु सरकारी अनुदानामुळे ते शेतकऱ्यांना कमी किमतीत उपलब्ध असते. सध्या युरियाच्या एका बॅगची (४५ किलोग्राम) किंमत अंदाजे ₹२६५ ते ₹३०० च्या दरम्यान असते. सरकारने युरियावर दिलेले अनुदान हे शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वपूर्ण मदत ठरते.
नॅनो युरिया: एक नवीन शोध
नॅनो युरिया हे एक नव्याने विकसित केलेले तंत्रज्ञान आहे, ज्यामध्ये युरियाचे कण अतिशय सूक्ष्म (nano-sized) असतात. हे कण अधिक परिणामकारक असतात कारण ते पिकांच्या पेशींमध्ये सहजतेने प्रवेश करू शकतात. नॅनो युरियामुळे पाण्याची आणि युरियाची बचत होते आणि पिकांची उत्पादनक्षमता वाढते. पारंपारिक युरियाच्या तुलनेत नॅनो युरियाचा वापर केल्यास नायट्रोजनची गरज कमी होते.
नॅनो युरियाचे फायदे:
- नायट्रोजनचा प्रभावी वापर: नॅनो युरियामुळे नायट्रोजन कमी मात्रेत वापरून अधिक परिणाम साधता येतो.
- पर्यावरणस्नेही: पारंपारिक युरियाच्या अतिवापरामुळे होणाऱ्या मातीच्या आणि पाण्याच्या प्रदूषणाला आळा घालतो.
- शेतीची उत्पादनक्षमता वाढते: पिकांना आवश्यक पोषण मिळते आणि उत्पादनक्षमता वाढते.
युरिया खताचे वापर: कोणत्या पिकांसाठी, किती प्रमाणात?
युरिया खत विविध पिकांसाठी वापरले जाते. हे पिकांच्या नायट्रोजनची गरज पूर्ण करते आणि त्यांची उत्पादनक्षमता वाढवते. खाली विविध प्रकारच्या पिकांसाठी युरियाचा योग्य वापर आणि प्रमाण दिले आहे.
धान्य पिके (गहू, तांदूळ, मका, बाजरी)
धान्य पिकांसाठी युरिया अत्यंत महत्त्वाचे असते. पेरणीपूर्वी आणि नंतर दोन किंवा तीन वेळा खत देण्याची आवश्यकता असते.
- गहू आणि तांदूळ: गव्हासाठी प्रति हेक्टरी ८० ते १२० किलो युरिया वापरावे. तांदळासाठीही साधारणपणे हेच प्रमाण लागते, परंतु पेरणीनंतर २० ते ३० दिवसांनी खत देणे आवश्यक असते.
- मका: मक्यासाठी ७० ते १०० किलो युरिया वापरावे. यापैकी ४०% पेरणीच्या वेळी, आणि उर्वरित प्रमाण पेरणीनंतर ४ आठवड्यांनी द्यावे.
- बाजरी: बाजरी पिकांसाठी प्रति हेक्टरी ६०-७० किलो युरिया पुरेसे असते. पहिले खत पेरणीपूर्वी किंवा लगेच नंतर दिले जाते, आणि दुसरे खत पेरणीनंतर ३० दिवसांनी द्यावे.
डाळींची पिके (हरभरा, तूर, मूग, उडीद)
डाळींच्या पिकांना नायट्रोजनची गरज कमी असते कारण या पिकांनी मातीतील नैसर्गिक नायट्रोजन स्थिरीकरणाची क्षमता असते. तरीही उत्पादन सुधारण्यासाठी कमी प्रमाणात युरियाचा वापर केला जातो.
- हरभरा: हरभऱ्यासाठी प्रति हेक्टरी १५-२५ किलो युरिया वापरावे. हे खत पेरणीच्या वेळेस दिले जाते.
- तूर: तुरीसाठी १०-१५ किलो युरिया प्रति हेक्टरी दिले जाते. पेरणीच्या वेळेसच हे खत दिले जाते.
- मूग आणि उडीद: या पिकांसाठी प्रति हेक्टरी १० ते १५ किलो युरिया पुरेसे असते.
फळभाज्या (टोमॅटो, बटाटा, कांदा, वांगी, कोबी, पालक)
फळभाज्यांमध्ये युरियाचा वापर पिकाच्या वेगवान वाढीसाठी आणि उत्पादन क्षमतेसाठी केला जातो.
- टोमॅटो: टोमॅटो पिकासाठी ५०-७० किलो युरिया प्रति हेक्टरी वापरले जाते. पेरणीनंतर २०-३० दिवसांनी पहिले खत द्यावे, आणि दुसरे खत ४०-५० दिवसांनी द्यावे.
- बटाटा: बटाट्यासाठी ८०-१०० किलो युरिया प्रति हेक्टरी लागते. पेरणीनंतर २० दिवसांनी पहिला डोस द्यावा, आणि दुसरा डोस ४० दिवसांनी द्यावा.
- कांदा: कांद्यासाठी ५०-७० किलो युरिया वापरले जाते. पहिले खत रोपांची पेरणी झाल्यावर ३० दिवसांनी दिले जाते, आणि दुसरे खत ५० दिवसांनी द्यावे.
- वांगी: वांग्यांसाठी प्रति हेक्टरी ६०-७० किलो युरिया पुरेसे असते. दोन वेळा खत विभागून दिले जाते.
- कोबी: कोबीसाठी ७०-८० किलो युरिया आवश्यक असते. पहिल्यांदा रोपांची लागवड केल्यानंतर २५-३० दिवसांनी, आणि दुसऱ्या वेळी ५०-६० दिवसांनी युरिया खत दिले जाते.
- पालक: पालक पिकासाठी ४०-५० किलो युरिया प्रति हेक्टरी वापरावे. हे खत रोप उगवून २० दिवसांनी द्यावे.
फळपिके (केळी, सफरचंद, द्राक्षे, पेरू)
फळपिकांसाठी युरियाचा वापर फळांच्या उत्पादनक्षमतेसाठी आणि त्यांच्या आकार-वाढीसाठी केला जातो.
- केळी: केळी पिकासाठी प्रति हेक्टरी १५०-२०० किलो युरिया लागते. पेरणीनंतर ३० दिवसांनी पहिले खत दिले जाते, आणि नंतर प्रत्येक ६० दिवसांनी खत दिले जाते.
- सफरचंद: सफरचंद पिकांसाठी १००-१२० किलो युरिया प्रति हेक्टरी आवश्यक असते. दोन ते तीन वेळा खत दिले जाते.
- द्राक्षे: द्राक्ष पिकासाठी प्रति हेक्टरी ९०-१०० किलो युरिया लागते. रोपवाटिकेत रोपांची लागवड झाल्यावर ३० दिवसांनी पहिले खत दिले जाते.
- पेरू: पेरूसाठी ५०-७० किलो युरिया प्रति हेक्टरी लागते. हे खत दोन वेळा विभागून दिले जाते.
तेलबिया पिके (सूर्यफूल, सोयाबीन, मोहरी)
तेलबिया पिकांसाठी युरियाचा वापर करणे आवश्यक असते कारण या पिकांना नायट्रोजनची गरज असते.
- सूर्यफूल: सूर्यफूल पिकासाठी प्रति हेक्टरी ६०-८० किलो युरिया वापरले जाते. पेरणीच्या २०-२५ दिवसांनी पहिले खत दिले जाते, आणि दुसरे खत ४०-५० दिवसांनी द्यावे.
- सोयाबीन: सोयाबीन पिकासाठी ३०-५० किलो युरिया प्रति हेक्टरी लागते. पेरणीनंतर २० दिवसांनी एकच वेळेस खत दिले जाते.
- मोहरी: मोहरीसाठी २०-३० किलो युरिया पुरेसे असते. हे खत पेरणीच्या ३० दिवसांनी दिले जाते.
इतर महत्त्वाची पिके (साखर ऊस, कपाशी, ज्वारी)
या प्रमुख पिकांसाठीही युरिया खताचा योग्य वापर केला जातो.
- साखर ऊस: साखर ऊस पिकासाठी प्रति हेक्टरी १८०-२०० किलो युरिया आवश्यक असते. हे खत तीन वेळा दिले जाते: पेरणीच्या ३० दिवसांनी, मग ६०-७० दिवसांनी, आणि शेवटी १००-१२० दिवसांनी.
- कापूस (कपाशी): कापसासाठी ७०-१०० किलो युरिया प्रति हेक्टरी लागते. पेरणीनंतर ३० आणि ६० दिवसांनी दोन वेळा खत दिले जाते.
- ज्वारी: ज्वारी पिकासाठी ६०-७० किलो युरिया आवश्यक असते. पहिला डोस पेरणीनंतर २०-३० दिवसांनी आणि दुसरा डोस ५० दिवसांनी दिला जातो.
युरिया खताचा वापर करताना पिकांच्या प्रकारानुसार योग्य प्रमाणात आणि वेळेवर खत देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. माती परीक्षण करूनच खताचे प्रमाण ठरवले पाहिजे, जेणेकरून पिकांची उत्पादकता वाढेल आणि पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होणार नाही.
युरिया खताचा योग्य वापर कसा करावा?
- योग्य प्रमाण ठेवा: युरियाचे अतिरेकी वापर टाळावा कारण त्यामुळे मातीची आणि पाण्याची गुणवत्ता खराब होऊ शकते. माती परीक्षण करून योग्य प्रमाणात युरिया खताचा वापर करावा.
- वर्षाच्या योग्य हंगामात वापर करा: युरियाचा वापर मुख्यतः खरीप आणि रब्बी या दोन्ही हंगामात केला जातो. पेरणीपूर्वी आणि पेरणीनंतर २-३ आठवड्यांनी युरिया खत देणे चांगले ठरते.
- जल नियोजन: युरिया खत दिल्यानंतर योग्य प्रमाणात पाण्याची व्यवस्थापन करणे आवश्यक असते. पुरेसा ओलावा असल्याशिवाय युरियाचा प्रभाव दिसत नाही.
युरियाच्या अतिरेकी वापराचे तोटे
युरिया खताचे अतिरेकी वापर केल्यास काही दुष्परिणाम देखील होऊ शकतात:
- मातीच्या गुणवत्तेत घट: जास्त प्रमाणात युरियाचा वापर केल्यास मातीतील सूक्ष्मजीवांचे नुकसान होते, ज्यामुळे मातीची सुपीकता कमी होते.
- पाण्याचे प्रदूषण: नायट्रोजन जास्त प्रमाणात वापरल्यास ते भूगर्भातील पाण्यात मिसळून प्रदूषण निर्माण करते, ज्यामुळे पाणी प्रदूषित होऊ शकते.
- पर्यावरणावर परिणाम: युरियाच्या अतिवापरामुळे हरितगृह वायूंचे (greenhouse gases) उत्सर्जन वाढते, ज्यामुळे जागतिक तापमानवाढीला चालना मिळते.
निष्कर्ष
युरिया खत हे भारतीय शेतीसाठी एक महत्त्वाचे रासायनिक खत आहे. योग्य प्रमाणात आणि वेळेवर युरियाचा वापर केल्यास पिकांची उत्पादनक्षमता वाढते. तथापि, युरियाच्या अतिवापरामुळे काही दुष्परिणाम देखील होऊ शकतात, त्यामुळे शेतकऱ्यांनी युरिया वापरताना माती परीक्षण करून योग्य प्रमाणात खत देणे आवश्यक आहे. नॅनो युरिया हे भविष्याचे खत मानले जात आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना कमी नायट्रोजनमध्ये अधिक उत्पादन मिळण्याची संधी आहे.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
1. युरिया खत कोणत्या पिकांसाठी योग्य आहे?
युरिया खत धान्य पिकांसाठी (जसे गहू, तांदूळ), फळभाज्या (टोमॅटो, बटाटा), आणि फळपिकांसाठी (केळी, सफरचंद) उपयुक्त आहे.
2. युरिया खताचे प्रति हेक्टरी किती प्रमाण वापरावे?
पिकानुसार प्रमाण बदलते. धान्य पिकांसाठी प्रति हेक्टरी ८०-१२० किलो, फळभाज्यांसाठी ५०-७० किलो, आणि डाळींच्या पिकांसाठी १०-२० किलो युरिया खत वापरले जाते.
3. नॅनो युरिया म्हणजे काय?
नॅनो युरिया हे सूक्ष्म कण असलेले युरिया खत आहे, ज्यामुळे नायट्रोजन कमी मात्रेत वापरून अधिक उत्पादन मिळवले जाते. हे पर्यावरणस्नेही आणि अधिक परिणामकारक असते.
4. युरिया खताचे अतिरेकी वापराचे तोटे काय आहेत?
युरिया खताचे अतिरेकी वापर केल्यास मातीची सुपीकता कमी होऊ शकते, पाण्याचे प्रदूषण वाढते, आणि पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होतो.
5. युरिया खताची किंमत किती आहे?
सध्या युरिया खताची किंमत अंदाजे ₹२६५ ते ₹३०० प्रति ४५ किलो आहे.
6. युरियाचा वापर कोणत्या हंगामात करावा?
युरिया खताचा वापर खरीप आणि रब्बी या दोन्ही हंगामात करावा. पेरणीपूर्वी आणि पेरणीनंतर २-३ आठवड्यांनी युरिया दिल्याने चांगले परिणाम दिसतात.
