शेतीतील कीटकनाशके : प्रकार, वापर, फायदे आणि प्रमुख ब्रँड्सची संपूर्ण माहिती 24-25

कीटकनाशके म्हणजे काय?

कीटकनाशके हे रासायनिक किंवा जैविक पदार्थ असतात जे शेतीतील पिकांचे कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी वापरले जातात. शेतकऱ्यांना पिकांचे उत्पादन वाढविण्यासाठी कीटकनाशकांचा वापर करावा लागतो कारण कीटक पिकांवर हल्ला करून त्यांची नासधूस करतात. योग्य कीटकनाशकांचा वापर केल्याने शेतकरी आपल्या पिकांचे संरक्षण करू शकतात, त्यामुळे उत्पादन वाढविता येते आणि आर्थिक फायदा होतो.

---

कीटकनाशकांचे प्रकार

कीटकनाशके अनेक प्रकारची असू शकतात, ज्यामध्ये जैविक आणि रासायनिक कीटकनाशकांचा समावेश होतो. कीटकांच्या विविध प्रकारांवर परिणाम करणारी विविध कीटकनाशके बाजारात उपलब्ध आहेत.

1. जैविक कीटकनाशके: नैसर्गिक स्रोतांपासून तयार केलेली कीटकनाशके. पर्यावरणास सुरक्षित आणि शेतातील उपयोगासाठी फायदेशीर.
2. रासायनिक कीटकनाशके: कृत्रिम रासायनिक प्रक्रियांद्वारे तयार केलेली. या प्रकारची कीटकनाशके जलद परिणाम देतात परंतु त्याचा दीर्घकालीन वापर पर्यावरण आणि मानवांवर हानिकारक असू शकतो.
3. आंतरप्रवाही कीटकनाशके: ही कीटकनाशके पिकांच्या पानांतून किंवा मुळांतून प्रवेश करतात आणि पिकांना कीटकांपासून संरक्षण करतात. ही कीटकनाशके कीटकांच्या शरीरात प्रवेश करून त्यांना नष्ट करतात.
4. संपर्क कीटकनाशके: कीटकांच्या शरीरावर थेट संपर्काने परिणाम करणारी कीटकनाशके. ही कीटकनाशके त्वरित प्रभाव दाखवतात, परंतु दीर्घकालीन संरक्षण देत नाहीत.
5. प्रणालीगत कीटकनाशके: ही कीटकनाशके पिकांच्या आत जाऊन कार्य करतात आणि कीटकांना मारण्यासाठी अधिक प्रभावी असतात.

---

कीटकनाशकांची निवड कशी करावी?

1. कीटकांची ओळख: कोणते कीटक पिकांवर हल्ला करत आहेत, हे ओळखून योग्य कीटकनाशक निवडावे.
2. प्रभावित पिकाचा प्रकार: पिकांच्या प्रकारानुसार योग्य कीटकनाशक निवडणे आवश्यक आहे.
3. पर्यावरणीय घटक: हवामान, मातीची गुणवत्ता आणि स्थानिक जैवविविधता यावर आधारित पर्यावरणास सुरक्षित कीटकनाशकांचा वापर करावा.
4. कीटकनाशकाचा प्रकार: कीड आणि पिकांच्या प्रकारानुसार आंतरप्रवाही, संपर्क किंवा प्रणालीगत कीटकनाशक निवडावे.

प्रमुख कीटकनाशके आणि त्यांची माहिती

कीटकनाशके शेतीच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. विविध पिकांवर वेगवेगळ्या कीटकांचा हल्ला होतो आणि त्यानुसार योग्य कीटकनाशके निवडणे आवश्यक असते. येथे काही प्रमुख कीटकनाशकांचे तांत्रिक नाव, व्यापारी नावे, एकरी प्रमाण आणि कीड परिणामकारकतेची विस्तृत माहिती दिली आहे:

तांत्रिक नाव	व्यापारी नावे	एकरी प्रमाण (मिली किंवा ग्रॅम)	कीड परिणामकारकता
इमिडाक्लोप्रिड (Imidacloprid)	उलाला कीटकनाशक	100-150 मिली	फळकिडे, रसशोषक कीड
थायमिथोक्साम (Thiamethoxam)	अलिका कीटकनाशक	80-120 मिली	पांढरी माशी, रसशोषक कीड
क्लोरोपायरीफॉस (Chlorpyrifos)	प्रोफेक्स सुपर कीटकनाशक	400-500 मिली	फळमाशी, वेगवेगळे कीटक
लॅम्ब्डा सायहॅलोथ्रिन (Lambda Cyhalothrin)	कराटे कीटकनाशक	250-300 मिली	रसशोषक कीड
फ्लुबेंडियामाइड (Flubendiamide)	कोराजन कीटकनाशक	40-50 मिली	फळकिडे
स्पिनोसॅड (Spinosad)	ट्रेसर कीटकनाशक	150-200 मिली	फळ व भाजीपाला कीड
डिनोटेफ्युरान (Dinotefuran)	बेनिविया कीटकनाशक	80-100 मिली	रसशोषक कीड
अॅसिटामिप्रिड (Acetamiprid)	ग्रासिया कीटकनाशक	20-30 ग्रॅम	रसशोषक कीड
फेनप्रोपॅथ्रीन (Fenpropathrin)	डेलिकेट कीटकनाशक	200-250 मिली	रसशोषक कीड
क्लोथियानिडीन (Clothianidin)	पोलीस कीटकनाशक	150-200 मिली	रसशोषक कीड
अबामेक्टिन (Abamectin)	अबासिन कीटकनाशक	100-150 मिली	रसशोषक कीड
इंडॉक्साकार्ब (Indoxacarb)	लार्विन कीटकनाशक	100-150 मिली	फळकिडे
प्रोफेनोफॉस (ProfenoPhos)	कोरफाईटर कीटकनाशक	400-500 मिली	कीड नियंत्रण आणि अंड्यांचे नियंत्रण
फिप्रोनील (Fipronil)	रिजेंट कीटकनाशक	80-100 मिली	पांढरी माशी, पाने खाणाऱ्या कीटकांवर नियंत्रण
बीटी (Bacillus thuringiensis)	जैविक कीटकनाशक	500-1000 ग्रॅम	लार्वा नियंत्रित करणारे जैविक कीटकनाशक
थायोक्लोप्रिड (Thiacloprid)	अलांटो कीटकनाशक	100-150 मिली	रसशोषक कीड
डायमेथोएट (Dimethoate)	रागोर कीटकनाशक	300-400 मिली	विविध फळ कीडांवर प्रभावी
बायफेंथ्रिन (Bifenthrin)	टालस्टार कीटकनाशक	100-120 मिली	विविध प्रकारचे कीड
क्विनालफॉस (Quinalphos)	एक्सलॉन कीटकनाशक	400-500 मिली	किड्यांचा पूर्ण नाश करणारे कीटकनाशक
कार्बोसल्फान (Carbosulfan)	मार्शल कीटकनाशक	200-250 मिली	माशी आणि अन्य फळ कीड

---

उलाला कीटकनाशक (Imidacloprid)

उलाला कीटकनाशक हे इमिडाक्लोप्रिडच्या समूहातील एक प्रमुख कीटकनाशक आहे, जे फळकिडे आणि रसशोषक कीडांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरले जाते. या कीटकनाशकाचा वापर मुळांतून होतो, आणि ते कीटकांच्या शरीरात शोषले जाते, ज्यामुळे ते कीटकांना पूर्णपणे नष्ट करते. उलाला हे बहुवापरासाठी उपयुक्त आणि परिणामकारक आहे.

---

अलिका कीटकनाशक (Thiamethoxam + Lambda Cyhalothrin)

अलिका हे कीटकनाशक थायमिथोक्साम आणि लॅम्ब्डा सायहॅलोथ्रिन या दोन घटकांपासून तयार केलेले आहे. हे पांढरी माशी, रसशोषक कीड आणि अन्य प्रकारच्या कीटकांवर अत्यंत प्रभावी आहे. हे कीटकनाशक केवळ कीटकांचा नाशच करत नाही, तर पिकांचे संरक्षणही वाढवते.

---

प्रोफेक्स सुपर कीटकनाशक (Chlorpyrifos)

प्रोफेक्स सुपर हे क्लोरोपायरीफॉस आधारित कीटकनाशक आहे, जे फळमाशी आणि विविध प्रकारच्या कीटकांवर प्रभावीपणे कार्य करते. हे कीटकनाशक सर्वसाधारणपणे मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते, विशेषतः फळ आणि भाजीपाला पिकांमध्ये कीड नियंत्रणासाठी.

---

कोराजन कीटकनाशक (Flubendiamide)

कोराजन हे फ्लुबेंडियामाइड आधारित कीटकनाशक आहे, जे विशेषतः फळकिडे आणि लहान लार्वावर प्रभावी आहे. याचा प्रभाव दीर्घकालीन असून पिकांच्या सुरक्षेसाठी महत्त्वाचे आहे. कोराजन हे उच्च परिणामकारकता असलेले कीटकनाशक आहे, जे पिकांना सुरक्षा प्रदान करते.

---

ट्रेसर कीटकनाशक (Spinosad)

ट्रेसर हे स्पिनोसॅड आधारित कीटकनाशक आहे, जे फळ, भाजीपाला आणि अन्य पिकांवर होणाऱ्या लहान कीटकांवर प्रभावी आहे. हे जैविक पदार्थांपासून तयार केले जाते आणि पर्यावरणास सुरक्षित आहे. ट्रेसरचा वापर विशेषतः जैविक शेतीसाठी केला जातो.

---

बेनिविया कीटकनाशक (Dinotefuran)

बेनिविया हे डिनोटेफ्युरान या तांत्रिक नावाने ओळखले जाते आणि ते रसशोषक कीडांवर प्रभावी आहे. याचा वापर शेतकऱ्यांमध्ये पांढरी माशी आणि रसशोषक कीडांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जातो. बेनिवियाच्या वापरामुळे पिकांचे नुकसान टाळता येते.

---

ग्रासिया कीटकनाशक (Acetamiprid)

ग्रासिया हे अॅसिटामिप्रिड आधारित कीटकनाशक आहे, जे पिकांवर हल्ला करणाऱ्या रसशोषक कीडांवर प्रभावी आहे. हे विशेषतः कापूस, भाजीपाला, आणि फळ पिकांवर कीटक नियंत्रणासाठी वापरले जाते. अॅसिटामिप्रिड वर्गातील हे कीटकनाशक सुरक्षित आणि परिणामकारक आहे.

---

डेलिकेट कीटकनाशक (Fenpropathrin)

डेलिकेट हे फेनप्रोपॅथ्रीन तांत्रिक नावाचे कीटकनाशक आहे, जे रसशोषक कीडांवर परिणामकारक आहे. डेलिकेटचा वापर पिकांवरील फवारणीसाठी केला जातो, आणि ते कीडांचा त्वरित नाश करण्यासाठी वापरले जाते.

---

पोलीस कीटकनाशक (Clothianidin)

पोलीस हे क्लोथियानिडीन आधारित कीटकनाशक आहे, जे विविध रसशोषक कीडांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरले जाते. हे कीटकनाशक विशेषतः कापूस, तांदूळ, भाजीपाला आणि फळ पिकांसाठी उपयुक्त आहे.

---

अबासिन कीटकनाशक (Abamectin)

अबासिन हे अबामेक्टिन आधारित कीटकनाशक आहे, जे विविध प्रकारच्या रसशोषक कीडांवर परिणामकारक आहे. याचा वापर पिकांच्या पानांवर फवारणी करून केला जातो आणि कीडकांना मुळातून नष्ट करतो.

---

लार्विन कीटकनाशक (Indoxacarb)

लार्विन हे इंडॉक्साकार्ब तांत्रिक नावाचे कीटकनाशक आहे, जे विशेषतः फळकिडे आणि अन्य लार्वा नियंत्रित करण्यासाठी वापरले जाते. याचा वापर पिकांच्या फुलण्याच्या आणि फळ धरण्याच्या काळात केला जातो, ज्यामुळे पिकांचे संरक्षण होते.

---

रिजेंट कीटकनाशक (Fipronil)

रिजेंट हे फिप्रोनील तांत्रिक नावाचे कीटकनाशक आहे, जे विशेषतः पांढरी माशी, पाने खाणाऱ्या कीटकांवर आणि अन्य रसशोषक कीडांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरले जाते. हे एक शक्तिशाली कीटकनाशक असून ते कीडकांना दीर्घकाळासाठी नष्ट करते.

---

कोरफाईटर कीटकनाशक (ProfenoPhos)

कोरफाईटर हे प्रोफेनोफॉस आधारित कीटकनाशक आहे, जे कीडांचे अंडे आणि कीड दोन्ही नष्ट करते. हे विशेषतः भाजीपाला आणि तृणधान्य पिकांवर प्रभावी आहे.

---

मार्शल कीटकनाशक (Carbosulfan)

मार्शल हे कार्बोसल्फान आधारित कीटकनाशक आहे, जे विविध प्रकारच्या माशी आणि अन्य फळ कीडांवर परिणामकारक आहे. याचा वापर करणे सोपे असून ते पिकांच्या सुरक्षेसाठी अत्यंत प्रभावी आहे.

---

टालस्टार कीटकनाशक (Bifenthrin)

टालस्टार हे बायफेंथ्रिन आधारित कीटकनाशक आहे, जे विविध प्रकारच्या पान खाणाऱ्या कीडकांवर परिणामकारक आहे. हे कीटकनाशक पानांवर फवारणी करून वापरले जाते, ज्यामुळे कीडांचा तात्काळ नाश होतो.

---

एक्सलॉन कीटकनाशक (Quinalphos)

एक्सलॉन हे क्विनालफॉस तांत्रिक नावाचे कीटकनाशक आहे, जे किड्यांचा पूर्ण नाश करण्यासाठी वापरले जाते. हे कीटकनाशक पिकांच्या संरक्षणासाठी अत्यंत परिणामकारक आहे, आणि शेतकऱ्यांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे.

जैविक कीटकनाशके नावे

1. नीम तेल (Neem Oil)
2. बीटी (Bacillus thuringiensis)
3. पायरिथ्रम (Pyrethrum)
4. साबणयुक्त कीटकनाशक (Insecticidal Soap)
5. डायटोमेशियस अर्थ (Diatomaceous Earth)

जैविक कीटकनाशके नैसर्गिक स्रोतांपासून तयार झालेली असून पर्यावरणास सुरक्षित असतात. यांचा वापर करून शेतकरी आपल्या पिकांना सुरक्षित ठेवू शकतात.

---

कीटकनाशक वापरण्याच्या पद्धती

1. स्प्रे पद्धत: कीटकनाशक द्रव्याचा थेट पिकांवर फवारणी करणे.
2. ड्रेंचिंग पद्धत: कीटकनाशक द्रव्याचे द्रावण तयार करून मुळांवर घालणे.
3. ग्रॅन्युल पद्धत: कीटकनाशकांचे दाणेदार स्वरूप जमिनीवर पसरवून मुळांपर्यंत पोहोचविणे.

---

कीटकनाशकांचे फायदे

1. पिकांचे संरक्षण: कीटकनाशकांचा वापर पिकांचे कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी केला जातो.
2. उत्पादन वाढ: पिकांवर होणाऱ्या हल्ल्यामुळे होणारे नुकसान कमी करून उत्पादन वाढविणे शक्य होते.
3. आर्थिक फायदा: पिकांची गुणवत्ता सुधारल्यामुळे बाजारात अधिक किंमत मिळू शकते.
4. वेगवान परिणाम: रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर करून तात्काळ परिणाम मिळू शकतो.
5. दीर्घकालीन सुरक्षा: काही कीटकनाशके पिकांना दीर्घकालीन सुरक्षा देतात.

---

कीटकनाशकांचा वापर करताना खबरदारी

1. सुरक्षितता साधनांचा वापर: फवारणी करताना हातमोजे, मास्क आणि संरक्षणात्मक कपडे वापरावेत.
2. वापराचे योग्य प्रमाण: पिकांवर कीटकनाशकाचे प्रमाण आणि वेळेचे पालन करणे आवश्यक आहे.
3. पर्यावरणीय प्रभाव: कीटकनाशकांचा अतिवापर केल्यास पर्यावरणावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो, त्यामुळे सावधानता बाळगणे आवश्यक आहे.

---

कीटकनाशकांच्या किंमती

कीटकनाशकांच्या किंमती त्याच्या प्रकारानुसार आणि उत्पादकानुसार बदलतात. साधारणतः कीटकनाशकांची किंमत ₹200 ते ₹1500 प्रति लीटर किंवा किलो या दरम्यान असते. आंतरप्रवाही आणि प्रणालीगत कीटकनाशके काहीशी महाग असू शकतात, परंतु त्यांचा प्रभाव दीर्घकाळ टिकतो. जैविक कीटकनाशके तुलनेने स्वस्त असतात, परंतु त्याचा परिणाम हळूहळू होतो.

---

सर्वाधिक वापरले जाणारे कीटकनाशकांचे ब्रँड

1. अलिका कीटकनाशक
2. उलाला कीटकनाशक
3. प्रोक्लेम कीटकनाशक
4. एक्सपोनस कीटकनाशक
5. बेनिविया कीटकनाशक
6. कोराजन कीटकनाशक
7. डेलिकेट कीटकनाशक
8. ग्रासिया कीटकनाशक
9. लार्विन कीटकनाशक
10. पोलीस कीटकनाशक

तणनाशक : सविस्तर मार्गदर्शन 2024-25

निष्कर्ष

कीटकनाशकांचा योग्य वापर केल्यास पिकांचे नुकसान टाळता येते आणि उत्पादन अधिक होऊ शकते. परंतु, त्यांच्या वापरात सावधानी बाळगणे गरजेचे आहे. जैविक कीटकनाशके अधिक सुरक्षित असली तरी, रासायनिक कीटकनाशके तात्काळ परिणाम देतात. कीटकनाशक निवडताना पिकाचे प्रकार, कीड, पर्यावरणीय घटक विचारात घेणे अत्यावश्यक आहे. शेतीत कीटकनाशकांचा योग्य वापर करणे हे शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्वाचे आहे.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)