शेती हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा मुख्य आधार आहे, परंतु केवळ शेतीवर अवलंबून राहणे नेहमीच फायदेशीर ठरत नाही. बदलत्या हवामानाच्या परिस्थितीमुळे आणि शेतीवरील वाढत्या अवलंबित्वामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थिरतेसाठी इतर पर्याय शोधावे लागतात. अशा परिस्थितीत “शेतीला जोडधंदा” हा एक उत्तम पर्याय ठरतो. जोडधंद्यांमुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते आणि शेतीवरील अवलंबित्व कमी होते. या लेखात, आम्ही शेतीला जोडधंदा म्हणजे काय, त्यासाठी लागणारे खर्च, सरकारच्या योजना, कर्ज योजना, आणि यशस्वी जोडधंद्याचे मार्गदर्शन यावर चर्चा करू.
Table of Contents
शेतीला जोडधंदा म्हणजे काय?
शेतीला जोडधंदा म्हणजे शेतीशी संबंधित परंतु शेतीव्यतिरिक्त केले जाणारे व्यवसाय, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना अधिक आर्थिक उत्पन्न मिळू शकते. हे व्यवसाय शेतीच्या कामांमध्ये येणाऱ्या सुट्ट्या किंवा मोकळ्या वेळेत करता येतात आणि शेतीतील उत्पन्नाचे जोखीम कमी करतात. काही प्रमुख जोडधंदे म्हणजे दुग्धव्यवसाय, कुक्कुटपालन, शेळीपालन, मत्स्यपालन, मधमाशी पालन, आणि फळ प्रक्रिया उद्योग.
शेतीला जोडधंद्याचे फायदे
१. उत्पन्न वाढ: जोडधंद्यामुळे शेतकऱ्यांना शेतीव्यतिरिक्त उत्पन्नाचे स्रोत मिळतात, ज्यामुळे त्यांच्या एकूण उत्पन्नात वाढ होते.
२. आर्थिक स्थिरता: शेतीतील उत्पन्न अनिश्चित असते. जोडधंद्यांमुळे शेतकऱ्यांना नियमित उत्पन्न मिळते, ज्यामुळे त्यांना आर्थिक स्थिरता मिळते.
३. कामाचे नियोजन: शेतीचे काही हंगामी स्वरूप असते, त्यामुळे वर्षभर काम नसते. जोडधंद्यांमुळे शेतकऱ्यांना सुट्ट्या किंवा मोकळ्या वेळेतही काम मिळते.
४. कमी गुंतवणूक, अधिक नफा: बऱ्याच जोडधंद्यांना कमी गुंतवणूक लागते, परंतु त्यातून चांगला नफा मिळवता येतो.
शेतीला जोडधंद्याचे प्रकार
१. दुग्धव्यवसाय
दुग्धव्यवसाय हा शेतकऱ्यांसाठी एक अत्यंत फायदेशीर जोडधंदा आहे. गायी किंवा म्हशी पाळून दुधाचे उत्पादन घेता येते. दुग्धव्यवसायामुळे शेतकऱ्यांना नियमित उत्पन्न मिळते. दुधाचा उपयोग करून शेतकरी लोणी, तूप, पनीर, दही अशा उत्पादनांचे विक्रीही करू शकतात.
- खर्च: दुग्धव्यवसाय सुरू करण्यासाठी गाय किंवा म्हशींची खरेदी, खाद्य, आणि गोठ्याचे बांधकाम यांचा समावेश असतो. २ ते ३ गायी किंवा म्हशींचा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी साधारणत: ५०,००० ते १ लाख रुपयांचा खर्च येऊ शकतो.
- अनुदान: नाबार्ड, राष्ट्रीय पशुधन विकास योजना, आणि विविध राज्यसरकारच्या योजनांद्वारे दुग्धव्यवसायासाठी २५% ते ५०% अनुदान दिले जाते.
२. कुक्कुटपालन (कोंबड्यांचे पालन)
कोंबड्यांचे पालन म्हणजे कुक्कुटपालन हा दुसरा एक महत्त्वाचा जोडधंदा आहे. मांस किंवा अंडी उत्पादनासाठी कोंबड्या पाळता येतात. कोंबड्यांचे उत्पादन बाजारात चांगल्या दराने विकले जाते.
- खर्च: साधारणपणे १०० कोंबड्यांसाठी शेड बांधणी, खाद्य, आणि लसीकरण यांचा एकूण खर्च ५०,००० ते ७०,००० रुपये येतो.
- अनुदान: पंचायतीच्या कुक्कुटपालन योजनांद्वारे २५% ते ३५% अनुदान मिळू शकते.
३. शेळीपालन
शेळीपालन हा कमी गुंतवणूक आणि जास्त नफा मिळवून देणारा जोडधंदा आहे. शेळ्या मांस आणि दूध उत्पादनासाठी पाळता येतात. त्यांच्या देखभालीसाठी कमी खर्च लागतो.
- खर्च: शेळीपालनासाठी १० शेळ्यांची खरेदी, शेड बांधणी, आणि खाद्य यांचा एकूण खर्च ४०,००० ते ६०,००० रुपये येतो.
- अनुदान: राष्ट्रीय पशुधन विकास योजना आणि राज्य सरकारच्या योजनेतून शेळीपालनासाठी अनुदान दिले जाते.
४. मत्स्यपालन
मत्स्यपालन हा जलस्रोत असलेल्या शेतकऱ्यांसाठी एक चांगला जोडधंदा आहे. तालाव किंवा कृत्रिम जलाशयांमध्ये मासे पाळून त्यांचा व्यापार करता येतो. मत्स्यपालन व्यवसाय शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न देऊ शकतो.
- खर्च: तालाव तयार करणे, मास्यांचे खाद्य, आणि संगोपन यासाठी साधारणत: ५०,००० ते १ लाख रुपयांचा खर्च येतो.
- अनुदान: मत्स्यव्यवसायासाठी ५०% पर्यंत अनुदान मिळते. नाबार्ड आणि मत्स्यपालन विकास योजनांतर्गत कर्ज उपलब्ध आहे.
५. मधमाशी पालन
मधमाशी पालन हा एक पर्यावरणपूरक आणि कमाईसाठी उत्तम जोडधंदा आहे. मधमाश्यांपासून मिळणारा मध, मेण आणि इतर उत्पादनांची बाजारपेठेत मोठी मागणी आहे.
- खर्च: मधमाशी पाळण्यासाठी लागणारे पेटी, मध गोळा करण्याची साधने, आणि इतर सामान यासाठी साधारणत: ३०,००० ते ५०,००० रुपये लागतात.
- अनुदान: कृषी मंत्रालयाच्या अंतर्गत मधमाशी पालनासाठी अनुदान आणि कर्ज योजना उपलब्ध आहे.
६. फळ प्रक्रिया उद्योग
शेतीमध्ये उत्पादित होणारी फळे साठवणे आणि त्यांची प्रक्रिया करून विकणे हे फायदेशीर ठरते. जसे की, आंब्याचे लोणचे, जॅम, जेली, आणि फळांचे पल्प बनवता येते. फळ प्रक्रिया उद्योगात अधिकाधिक फळांचा उपयोग केला जातो आणि त्याचे विक्री मूल्यही जास्त असते.
- खर्च: फळ प्रक्रिया उद्योगासाठी लागणारे उपकरणे, कच्चा माल, आणि पॅकेजिंगचा खर्च साधारणत: ५०,००० ते १,५०,००० रुपये येतो.
- अनुदान: महाराष्ट्र शासनाच्या उद्योग विभागाकडून प्रक्रिया उद्योगासाठी अनुदान आणि कर्ज योजना उपलब्ध आहे.
७. मशरूम शेती (मशरूम उत्पादन)
मशरूम उत्पादन हा एक वेगळा आणि चांगला नफा मिळवून देणारा जोडधंदा आहे. मशरूम हे पोषणमूल्याने भरपूर असून बाजारात याला चांगली मागणी आहे. मशरूम उत्पादनासाठी जास्त जागा किंवा भांडवल लागत नाही.
- खर्च: साधारणपणे २००० स्क्वेअर फुटाच्या जागेत मशरूम उत्पादनासाठी ३०,००० ते ५०,००० रुपये खर्च येतो.
- अनुदान: कृषी विभाग आणि नाबार्डकडून मशरूम शेतीसाठी अनुदान योजना उपलब्ध आहेत.
८. कापूस प्रक्रिया उद्योग
कापूस उत्पादनाच्या शेतीत कापूस प्रक्रिया उद्योग करून अधिक नफा मिळवता येतो. कापसाची विल्हेवाट लावून त्याची रेशीम तयार करणे, धागे विणणे, आणि इतर प्रक्रिया यामुळे तयार झालेल्या उत्पादनांना अधिक विक्री मूल्य मिळते.
- खर्च: कापूस प्रक्रिया उद्योगासाठी यंत्रसामग्री आणि आवश्यक साधने खरेदी करण्यासाठी १ लाख ते २ लाख रुपयांचा खर्च येऊ शकतो.
- अनुदान: विविध औद्योगिक योजना आणि नाबार्डच्या कर्ज योजनांद्वारे कापूस प्रक्रिया उद्योगासाठी अनुदान दिले जाते.
९. सेंद्रिय खत उत्पादन
सेंद्रिय खत उत्पादन हा पर्यावरणपूरक आणि कमी खर्चात सुरू होणारा व्यवसाय आहे. शेतीतील अवशेष, जनावरांचे मलमूत्र, आणि इतर नैसर्गिक साधनांपासून सेंद्रिय खत तयार करता येते. सेंद्रिय शेतीला आता जास्त मागणी असल्याने, सेंद्रिय खताची विक्री मोठ्या प्रमाणात होऊ शकते.
- खर्च: सेंद्रिय खत निर्मिती करण्यासाठी साधारणत: ३०,००० ते ७०,००० रुपये खर्च येतो.
- अनुदान: केंद्र सरकारच्या “किसान विकास योजना” अंतर्गत सेंद्रिय खत निर्मितीसाठी अनुदान दिले जाते.
१०. फुलशेती (फुलांचे उत्पादन)
फुलशेती हा आणखी एक फायदेशीर जोडधंदा आहे. झेंडू, गुलाब, आणि इतर फुलांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात करून ते बाजारात विकता येतात. धार्मिक आणि सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये फुलांची मोठी मागणी असते, त्यामुळे फुलशेतीत चांगला नफा मिळू शकतो.
- खर्च: फुलशेतीसाठी लागणारी जागा, बी-बियाणे, सिंचन, आणि खत यासाठी साधारणत: ५०,००० ते १,५०,००० रुपये खर्च येतो.
- अनुदान: फुलशेतीसाठी नाबार्ड आणि विविध राज्य सरकारच्या योजनांतर्गत अनुदान आणि कर्ज उपलब्ध आहे.
शेतीला जोडधंद्याच्या सुरुवातीसाठी आवश्यक गोष्टी
१. व्यवसायाची निवड करा: आपल्याला कोणता जोडधंदा योग्य आहे, हे ठरवताना आपल्या जागेचा, श्रमाचा, आणि बाजारपेठेचा विचार करा.
२. कर्ज आणि अनुदान योजना शोधा: विविध सरकारी योजना आणि बँकांकडून मिळणाऱ्या कर्जांबाबत माहिती घ्या. या योजनांचा लाभ घेऊन व्यवसाय सुरू करणे सोपे होते.
३. प्रशिक्षण घ्या: जोडधंद्याची नीट माहिती घेणे गरजेचे आहे. सरकारी प्रशिक्षण शिबिरांमध्ये सहभागी व्हा आणि तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन घ्या.
४. बाजारपेठेचा अभ्यास करा: आपल्या उत्पादनांना कोणत्या ठिकाणी अधिक मागणी आहे, हे जाणून घ्या. बाजारपेठेची मागणी ओळखून व्यवसायाचे नियोजन करा.
शेतीला जोडधंद्यासाठी सरकारी योजना आणि अनुदान
१. प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना
या योजनेतून मत्स्यपालन, मधमाशी पालन, आणि इतर जोडधंद्यांना अनुदान दिले जाते. २५% ते ५०% अनुदान या योजनेंतर्गत मिळते.
२. नाबार्डच्या कर्ज योजना
नाबार्डच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना दुग्धव्यवसाय, कुक्कुटपालन, शेळीपालन यांसारख्या जोडधंद्यांसाठी कर्ज उपलब्ध आहे. या कर्जावर ४% ते ७% व्याज दर ठरवले जाते.
३. राष्ट्रीय पशुधन मिशन
या योजनेत शेळीपालन, कुक्कुटपालन, आणि दुग्धव्यवसायासाठी ३५% ते ५०% अनुदान दिले जाते.
४. पंचायत समिती जोडधंदा योजना
पंचायत समितीच्या विविध योजनांमध्ये कुक्कुटपालन, मत्स्यपालन, आणि दुग्धव्यवसायासारख्या जोडधंद्यांसाठी अनुदान आणि कर्ज दिले जाते.
शेतीला जोडधंद्यासाठी लागणारा एकूण खर्च
शेतीला जोडधंदा सुरू करण्यासाठी आवश्यक असलेला खर्च जोडधंद्याच्या प्रकारावर अवलंबून असतो. खालीलप्रमाणे काही जोडधंद्यांसाठी अंदाजे खर्च दिला आहे:
| जोडधंद्याचा प्रकार | अंदाजे खर्च |
|---|---|
| दुग्धव्यवसाय | ५०,००० ते १,००,००० रु. |
| कुक्कुटपालन | ५०,००० ते ७०,००० रु. |
| शेळीपालन | ४०,००० ते ६०,००० रु. |
| मत्स्यपालन | ५०,००० ते १,००,००० रु. |
| मधमाशी पालन | ३०,००० ते ५०,००० रु. |
शेतीला जोडधंद्याचे महत्त्वाचे टप्पे
१. व्यवसायाचा अभ्यास: कोणताही जोडधंदा सुरू करण्यापूर्वी त्याच्या यशस्वीतेसाठी आवश्यक बाबींचा अभ्यास करा.
२. भांडवलाची तयारी: सुरुवातीला लागणाऱ्या भांडवलाची तयारी करा. कर्ज घेण्याच्या आधी त्याचे नियोजन करा.
३. सरकारी योजनांचा लाभ घ्या: सरकारी योजना, अनुदान, आणि कर्ज योजनेचा लाभ घ्या.
४. प्रशिक्षण: जोडधंद्यासाठी आवश्यक तांत्रिक ज्ञान मिळवा आणि शासकीय प्रशिक्षण शिबिरांमध्ये सहभागी व्हा.
निष्कर्ष
शेतीला जोडधंदा हा शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम आर्थिक पर्याय आहे. दुग्धव्यवसाय, कुक्कुटपालन, शेळीपालन, मत्स्यपालन, आणि मधमाशी पालन हे जोडधंदे शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थिरता देतात. सरकारी योजना आणि कर्ज योजनेचा लाभ घेतल्यास शेतकरी या जोडधंद्यांमध्ये यशस्वी होऊ शकतात.
FAQs (सतत विचारले जाणारे प्रश्न)
शेतीला जोडधंदा कोणत्या प्रकारे फायदेशीर ठरतो?
शेतीला जोडधंद्यांमुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते, शेतीवरील अवलंबित्व कमी होते, आणि आर्थिक स्थिरता मिळते.
जोडधंद्यांसाठी कोणती सरकारी योजना उपलब्ध आहे?
नाबार्ड, प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना, राष्ट्रीय पशुधन मिशन, आणि पंचायत समिती जोडधंदा योजना अंतर्गत अनुदान व कर्ज उपलब्ध आहेत.
दुग्धव्यवसायासाठी किती खर्च लागतो?
दुग्धव्यवसायासाठी ५०,००० ते १,००,००० रुपयांपर्यंत खर्च येतो. यामध्ये गायींची खरेदी, खाद्य, आणि गोठा यांचा समावेश आहे.
कुक्कुटपालन व्यवसायासाठी कर्ज मिळू शकते का?
होय, कुक्कुटपालन व्यवसायासाठी नाबार्ड आणि पंचायत समितीच्या योजनांमधून कर्ज मिळू शकते.
शेळीपालन जोडधंद्यासाठी अनुदान किती आहे?
शेळीपालनासाठी २५% ते ५०% अनुदान दिले जाते.
मत्स्यपालन व्यवसाय कसा सुरू करावा?
मत्स्यपालन व्यवसायासाठी जलाशय किंवा कृत्रिम तालाव तयार करून मासे पाळता येतात. मत्स्यपालन विकास योजनेंतर्गत कर्ज आणि अनुदान उपलब्ध आहे.
