NPK fertilizer खत म्हणजे (npk full form) नायट्रोजन (N), फॉस्फरस (P), आणि पोटॅशियम (K) या तीन मुख्य पोषक तत्वांचे संयोग असलेले रासायनिक खत. हे खत पिकांच्या वाढीसाठी आणि उत्पादन वाढविण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या खताचा वापर योग्य प्रमाणात आणि योग्य वेळी केल्यास पिकांची गुणवत्ता आणि उत्पादन सुधारते.
NPK खताची विविध प्रकार आणि त्यांचा वापर जाणून घेणे आवश्यक आहे, कारण वेगवेगळ्या पिकांसाठी आणि मातीच्या प्रकारांनुसार याचे प्रमाण बदलते. या लेखात आपण NPK खताचे प्रकार, उपयोग, योग्य पिके, प्रमाण, आणि इतर महत्त्वाच्या बाबींची माहिती घेणार आहोत.
Table of Contents
NPK fertilizer खताचे प्रकार
NPK खताचे विविध प्रकार आहेत, आणि प्रत्येक प्रकारात नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅशियम यांचे प्रमाण वेगवेगळे असते. खाली काही सामान्य NPK ग्रेड दिले आहेत:
| NPK ग्रेड | नायट्रोजन (N) | फॉस्फरस (P) | पोटॅशियम (K) | सरासरी किंमत (प्रती किलो) |
|---|---|---|---|---|
| NPK 19:19:19 | 19% | 19% | 19% | ₹50-₹60 |
| NPK 0:52:34 | 0% | 52% | 34% | ₹55-₹65 |
| NPK 00:00:50 | 0% | 0% | 50% | ₹60-₹70 |
| NPK 10:26:26 | 10% | 26% | 26% | ₹45-₹55 |
| NPK 12:32:16 | 12% | 32% | 16% | ₹50-₹60 |
| NPK 12:61:00 | 12% | 61% | 0% | ₹65-₹75 |
NPK खताचे उपयोग
1. नायट्रोजन (N)
नायट्रोजन हे पिकांच्या पानांच्या वाढीसाठी आवश्यक आहे. ते क्लोरोफिल निर्मितीत मदत करते, ज्यामुळे पिके अधिक हिरवी आणि ताजी दिसतात.
2. फॉस्फरस (P)
फॉस्फरस हे पिकांच्या मुळांच्या विकासासाठी आवश्यक आहे. फॉस्फरसची योग्य मात्रा पिकांच्या उत्पादनक्षमतेत वाढ आणते.
3. पोटॅशियम (K)
पोटॅशियम हे पिकांच्या रोगप्रतिकारक शक्तीला वर्धित करते आणि पाण्याचा योग्य वापर करण्यास मदत करते. यामुळे पिकांना कमी पाणी लागते आणि ती अधिक तणाव सहन करू शकतात.
कोणत्या पिकांवर NPK खताचा उपयोग करावा?
NPK fertilizer खतांचा उपयोग सर्वसाधारणपणे विविध प्रकारच्या पिकांवर केला जातो. काही मुख्य पिकांमध्ये तांदूळ, गहू, मका, सोयाबीन, ऊस, कापूस, फळे, आणि भाजीपाला यांचा समावेश होतो.
1. तांदूळ आणि गहू
NPK 12:32:16 आणि 10:26:26 यांसारखे ग्रेड तांदूळ आणि गहू पिकांसाठी उपयुक्त आहेत. यामुळे मुळांची वाढ चांगली होते आणि पिकांची उपज वाढते.
2. मका आणि सोयाबीन
मका आणि सोयाबीन पिकांसाठी NPK 19:19:19 आणि 10:26:26 ग्रेड उपयुक्त आहेत. हे पिकांच्या संपूर्ण वाढीसाठी आणि अधिक उत्पादनासाठी मदत करतात.
3. फळे आणि भाजीपाला
फळे आणि भाजीपाला पिकांसाठी NPK 0:52:34 आणि NPK 00:00:50 हे ग्रेड प्रभावी ठरतात. या ग्रेडमुळे फळे मोठी आणि चांगली होतात.
NPK खताचे प्रमाण
NPK खताचे प्रमाण मातीच्या प्रकारानुसार आणि पिकाच्या प्रकारानुसार बदलते. खालील प्रमाणे अंदाजे खताचे प्रमाण दिले आहे:
| पिक | NPK ग्रेड | प्रमाण (किलो/एकर) |
|---|---|---|
| तांदूळ | NPK 12:32:16 | 50-100 |
| गहू | NPK 10:26:26 | 40-80 |
| मका | NPK 19:19:19 | 60-90 |
| सोयाबीन | NPK 10:26:26 | 40-70 |
| कापूस | NPK 19:19:19 | 50-80 |
| फळे (आंबा, केळी) | NPK 0:52:34 | 100-150 |
| भाजीपाला (टोमॅटो) | NPK 00:00:50 | 80-120 |
हे पण वाचा: डीएपी खत (18 46 0) पिकांच्या भरघोस उत्पादनासाठी शेतकऱ्यांचा विश्वासू साथी !
कोणत्या मातीमध्ये NPK fertilizer खत अधिक प्रभावी आहे?
NPK खत सर्व प्रकारच्या मातीमध्ये वापरले जाऊ शकते, पण मातीच्या पोत आणि पोषक तत्वांच्या स्थितीनुसार खताचे प्रमाण बदलते.
- काळी माती: काळी मातीमध्ये पाण्याचा धरून ठेवण्याची क्षमता चांगली असते, त्यामुळे नायट्रोजन आणि फॉस्फरसचे प्रमाण अधिक आवश्यक असते.
- लाल माती: लाल मातीमध्ये पाण्याचा निचरा अधिक असतो, त्यामुळे पोटॅशियमचे प्रमाण अधिक असावे.
- चिकणमाती: या मातीमध्ये NPK खतांचा प्रभाव अधिक दिसून येतो कारण मातीची पोत पिकांसाठी योग्य असते.
NPK खताचा योग्य हंगाम
NPK fertilizer खतांचा वापर वेगवेगळ्या हंगामांमध्ये केला जातो, परंतु याचा सर्वोत्तम वापर पेरणीच्या अगोदर किंवा पिकांच्या वाढीच्या पहिल्या टप्प्यात करणे योग्य ठरते.
- खरीप हंगाम: खरीप पिकांसाठी (उदा. तांदूळ, मका) NPK 12:32:16 किंवा 10:26:26 वापरावे.
- रब्बी हंगाम: रब्बी पिकांसाठी (उदा. गहू, हरभरा) NPK 19:19:19 वापरावे.
- उन्हाळी हंगाम: उन्हाळी पिकांसाठी (उदा. कापूस) NPK 0:52:34 किंवा 00:00:50 वापरणे योग्य ठरते.
NPK खताच्या किंमती
NPK खताच्या किंमती या त्याच्या ग्रेडनुसार आणि उपलब्धतेनुसार बदलतात. साधारणत: NPK खताचे दर ₹45 ते ₹75 प्रती किलो या दरम्यान असतात. खते स्थानिक बाजारपेठेत किंवा ऑनलाइन उपलब्ध असतात.
NPK खत वापराचे फायदे
- पिकांची वाढ सुधारते: नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅशियम पिकांच्या सर्वांगीण वाढीसाठी आवश्यक असतात.
- मुळांचा विकास: फॉस्फरस मुळे मुळांची वाढ चांगली होते.
- रोगप्रतिकारक क्षमता वाढवते: पोटॅशियममुळे पिके रोगांना तोंड देण्यासाठी सक्षम होतात.
- उत्पादन वाढते: योग्य प्रमाणात NPK खताचा वापर केल्याने पिकांची उत्पादकता वाढते.
NPK खताबद्दल वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
1. NPK खत म्हणजे काय?
NPK fertilizer खत हे नायट्रोजन (N), फॉस्फरस (P), आणि पोटॅशियम (K) या तीन मुख्य पोषक तत्वांचे मिश्रण असते, जे पिकांच्या वाढीसाठी आणि उत्पादनासाठी आवश्यक असतात.
2. NPK खत कोणत्या पिकांसाठी वापरले जाते?
NPK खत तांदूळ, गहू, मका, सोयाबीन, ऊस, कापूस, फळे आणि भाजीपाला यांसारख्या विविध पिकांसाठी वापरले जाते.
3. NPK खताचे योग्य प्रमाण काय आहे?
प्रमाण मातीच्या प्रकारावर आणि पिकाच्या प्रकारावर अवलंबून असते. साधारणतः 40 ते 120 किलो प्रती एकर वापरण्यात येते.
4. NPK 19:19:19 काय आहे?
NPK 19:19:19 मध्ये नायट्रोजन, फॉस्फरस, आणि पोटॅशियम हे तिन्ही पोषक तत्व समान प्रमाणात म्हणजे 19% आहेत. हे सर्वसाधारणपणे सर्व पिकांसाठी वापरले जाते.
5. NPK खत कोणत्या मातीसाठी योग्य आहे?
NPK खत सर्व प्रकारच्या मातीसाठी योग्य आहे, पण मातीच्या पोषकतेनुसार खताचे प्रमाण बदलावे लागते.
6. NPK खताचे साइड इफेक्ट्स काय आहेत?
अति प्रमाणात वापरल्यास मातीची गुणवत्ता खालावू शकते आणि पिकांवर दुष्परिणाम होऊ शकतो. योग्य प्रमाणात आणि योग्य वेळी वापर करणे महत्त्वाचे आहे.
